‘Complete verslagenheid. Mensen waren boven alles verslagen.’
‘Niemand vloekte, schreeuwde, schopte tegen een deur?’ vraag ik.
‘Nee, omdat we het personeel godzijdank goed hadden voorbereid, kwam de definitieve beslissing niet als een donderslag bij heldere hemel. Er viel een grote stilte. Iedereen was vooral heel stil.’
Via WhatsApp spreek ik met Caroline Willemen (34). De Vlaamse is projectcoördinator van de haastig opgetrokken noodkliniek van Artsen zonder Grenzen (AzG) naast het uitpuilende Griekse kamp Moria op Lesbos - waar nu 13.000 vluchtelingen verblijven terwijl er plek is voor 2800.
Bij de uitbraak van de corona-epidemie in Griekenland in maart van dit jaar leven er in Moria maar liefst 17.000 mensen. Bijna de helft is nog kind. Een derde van de mensen zit in containers en tenten binnen de omheining, de rest probeert in kartonnen hutjes en tentjes rondom olijfboomgaarden te overleven. Afstand houden is onmogelijk, water en zeep zijn nauwelijks aanwezig, overal ligt afval, douches zijn smerig, urine en poep stromen open en bloot langs de paden. Volwassenen én kinderen zijn mentaal beschadigd en fysiek zwak; medici vrezen dan ook voor een catastrofe.
Na koortsachtig overleg besluit AzG een Covid-19-kliniek naast het kamp op te tuigen, omdat er op het eiland zelf maar zes IC-bedden aanwezig zijn in het kleine lokale ziekenhuis. De organisatie betaalt de kliniek uit eigen middelen en wijst Europese subsidie af, omdat ze de EU mede-verantwoordelijk houdt voor de huidige vluchtelingenellende aan de grenzen van Schengen.
Grieken huren grond waarop een immense leegstaande loods van een lokale grondbezitter staat. En AzG huurt de accommodatie weer van de Grieken. Er verrijzen tenten en containers met zestig bedden. Vijfenzeventig mensen gaan aan de slag, voor het overgrote deel Greek local staff, zoals schoonmakers en ondersteunend verplegend personeel. In eerste instantie is het bedoeld als ‘test- en isolatiecentrum’, en als corona toeslaat als behandelcentrum voor de allerergste zieken die aan het infuus en de beademing moeten. Gelukkig is dat niet nodig.
Vanaf half maart tot eind juli zijn er vijfenvijftig mensen getest, geen één was positief. Met nog slechts tweeëntwintig man probeert AzG sindsdien coronazorg in het kamp zelf te bieden, ondanks de vele beperkingen vanwege corona. ‘We wisten natuurlijk niet van tevoren dat het zo goed zou uitpakken’, zegt Willemen - blond, bril, zangerige stem. ‘Iedere werknemer nam een risico en heeft onder grote druk keihard gewerkt. En dan moet je díe mensen vertellen dat er diep respect en grote dankbaarheid voor hen is, maar dat ze tóch bijna allemaal ontslagen worden. Het was, het was ….hallucinant.’
Begin juli krijgt AzG namelijk van de Poleodomia, het Griekse bouw- en woningtoezicht, te horen dat ze een boete krijgen van 35.0000 euro en dat het kamp onmiddellijk dicht moet, op straffe van strafrechtelijke vervolging. Precies op het moment dat toeristen Griekenland weer binnen mogen, en de besmettingen toenemen, moet de enige Covid-19 kliniek op Lesbos de deuren sluiten.
Heeft AzG zich niet aan de Griekse bouwregels gehouden? De projectleider Willemen staat op, loopt op zoek naar verkoeling met haar mobieltje en oortjes door haar kantoor. ‘Er waren twee redenen’, antwoordt ze. ‘Allereerst ging het om een industrieel terrein en dan mag je volgens de Griekse wet zo’n plek niet voor iets anders gebruiken. Ook niet voor een noodkliniek. In de tweede plaats hebben we tenten gebouwd en containers in elkaar gezet. Dat zijn dus constructies. Voor alle mogelijke constructies, in welke vorm dan ook, moet je hier een bouwvergunning hebben. Door corona was het kantoor echter gesloten, dus die vergunning konden we niet aanvragen.’
Toch een foutje van AzG? De organisatie heeft zo zorgvuldig mogelijk gehandeld, vindt Willemen. ‘Vanwege de rellen en protesten van de eilandbewoners die hier in januari en februari uitbraken, wilden we ondanks de tijdsnood zorgvuldig handelen. We hebben de burgemeesters van alle dorpjes in de buurt uitgenodigd, lokale autoriteiten, en ook de mensen van het Lesbos-ziekenhuis. Zelfs het Griekse ministerie van Migratie en Asiel was op de hoogte. We hebben hen rondgeleid en uitgelegd dat deze voorziening goed was voor het hele eiland, dat enorm zou lijden onder een corona-uitbraak in Moria. En dat het puur om een tijdelijke Covid-19-noodoplossing ging, niet om een langdurige uitbreiding van het kamp. We dachten oprecht dat ze dat hadden begrepen. Daarom hebben we nooit bevroed dat het zover kon komen.’
Het ondenkbare gebeurt toch. Woedende eilandbewoners zien de bouw wel degelijk als een zoveelste ‘uitdijing van Moria’. Ze hadden in het begin van het jaar fanatiek geprotesteerd tegen de bouw van een mega-detentiecentrum voor zevenduizend vluchtelingen op het eiland dat na de zomer Moria moet vervangen. Ze willen dat Moria sluit en dat alle vluchtelingen naar het vaste land en de rest van de EU worden overgeplaatst.
Een lobby van AzG bij de Griekse regering en de minister van Migratie en Asiel haalt niets uit. Maar er komt iets raars bij, iets onbegrijpelijks, iets dat nog steeds niet te bevatten is. Op het moment dat de artsenorganisatie vijftig lokale krachten moet ontslaan, komt het bericht dat precíes aan de andere kant van Moria, op een stukje olijfboomgaardland van een boer een spiksplinternieuwe Covid-19 ‘hospitainer’ gebouwd gaat worden. Geheel naar voorbeeld van de nét ontmantelde Covid-19-kliniek van Artsen zonder Grenzen, met Nederlands geld.
Een cadeau van minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok, in samenwerking met de Nederlandse ambassade. Op een bord staat het al met grote letters: Dorea Ollandikys Givernisis (‘Gift van de Nederlandse Regering’). De pr-machine van Movement On The Ground (MOTG) - de hulporganisatie van tv-ster Johnny de Mol - zet van de bouwwerkzaamheden meteen een timelapse filmpje op de site. ‘Dat was heel erg pijnlijk, onverteerbaar, onbegrijpelijk. Al dat weggegooide geld had op een andere manier aan de vluchtelingen besteed kunnen worden’, zegt een eilandbewoner die betrokken was bij het vervoer van bouwmateriaal voor de AzG-kliniek.
Movement On The Ground is een Nederlandse ngo die tussen de olijfbomen buiten en rondom Moria vluchtelingenvoorzieningen runt. De organisatie is ook actief in het veel betere, twee kilometer verderop gelegen kamp Kara Tepe, dat onafhankelijk is van de EU en de Griekse staat. Het is een modelkamp met zonnepanelen voor elektra, voedseldistributie en kookvoorzieningen waar mensen zelf maaltijden kunnen bereiden. Iedere vier weken trekt MOTG nieuwe groepjes vrijwilligers aan die als groep een flink bedrag moeten betalen om in Kara Tepe te mogen werken. Reis- en verblijfskosten zijn ook voor eigen rekening. Tot de lockdown werkte het voorbeeldig, nu mag er bijna niemand meer in de kampen vanwege corona.
Op het bord bij de nieuwe kliniek prijkt het logo van MOTG onder de Nederlandse vlag. Daaronder, veel kleiner, staan logo’s van allerlei andere ngo’s. Ook dat van Stichting Bootvluchteling, die daar overigens niets van weet. Op de eigen Facebookpagina van MOTG zijn foto’s te zien glunderende vrijwilligers die helpen met de bouw.
‘Intuïtief, snel en impactvol. Dat zijn de drijvende kwaliteiten achter ons #Covid19 response. Daarom is ons onlangs verzocht te assisteren met het opzetten van een Covid-19 noodhospitaal op Lesbos, we hebben onze handen uit de mouwen gestoken om te helpen’, staat er in het Engels op de pagina te lezen. Dan volgt een beschrijving van hoeveel lokale en buitenlandse vrijwilligers en technici erbij waren betrokken, en om hoeveel vierkante meter het gaat. En tot slot: ‘We feel incredibly humbled to be a part of such a purpose-driven project. This hospital is living proof of what can be accomplished when all stakeholders band together with the common goal to help. #togethertowardsdignity #covid19response #solidarity #commongoal’.
‘Band’ in plaats van ‘bond’, de manager ter plekke, Adil Izemrane, rechterhand van Johnny de Mol, gedraagt zich volgens vrijwilligers en medewerkers van andere ngo’s op Lesbos inderdaad als een rock star, de leider van een ‘band’, in dit geval een ‘band of stakeholders’, belanghebbenden als aandeelhouders. Op de pagina is geen letter te vinden over de gesloopte AzG-kliniek, en ook niets over waaróm ze maanden na de Griekse coronamaatregelen ‘opeens’ een Covid-19-hospitaal voor Moria moeten opbouwen.
‘Dit is niet de eerste en waarschijnlijk ook niet de laatste keer dat wij en andere humanitaire organisaties met dit soort obstakels worden geconfronteerd terwijl we proberen de hiaten te dichten die de Europese en Griekse autoriteiten hebben achtergelaten bij de hulp aan migranten en vluchtelingen’, reageert Bertrand Perrochet, operationeel directeur van Artsen zonder Grenzen. ‘De afgelopen vijf jaar hebben we de verschrikkelijke schade gezien die het vluchtelingenbeleid toebrengt aan mensen die vastzitten in opvangcentra op de Griekse eilanden. Vandaag, tijdens een wereldwijde pandemie, wordt het AzG onmogelijk gemaakt om te reageren op een risico voor de volksgezondheid dat de autoriteiten hebben verwaarloosd.’
De infrastructuur is er snel in de door Nederland gefinancierde coronakliniek. De nodige medische apparaten ook - níet overgenomen van het ontmantelde AzG-hospitaal. Op het moment dat er nog geen personeel is, nog niet één arts, niet één verpleger, niet één schoonmaker, en er nog niet één patiënt terecht kan, wordt er op donderdag 20 augustus een feestelijke overdrachtsceremonie georganiseerd. Met veel tamtam. De Nederlandse ambassadeur en zelfs de Griekse president, Katerina Sakellaropoulou, zijn naar Lesbos gevlogen om het lintje door te knippen.
Het is een gênante vertoning. Extreemrechtse eilandbewoners, een stuk of vijftig, verzamelen zich ’s ochtends vroeg al op de locatie, stapelen stenen en keien. De ceremonie is gepland om half een, maar het duurt tot half vijf totdat de Griekse politie de demonstranten onder controle heeft. Het knippen gebeurt onder luid protest, de toespraken zijn niet te verstaan.
Onbevredigd gaat de harde kern van de plaatselijke neonazistische Gouden Dageraad Partij naar de nabijgelegen AzG-kliniek voor zwangere vrouwen en kleine kinderen. Daar is nauwelijks politie en de stenen dalen neer, terwijl vrouwen en kinderen binnen zitten te bibberen.
Waarom geeft bouw- en woningtoezicht op Lesbos wél toestemming voor de Nederlandse Covid-19-noodkliniek, zónder personeel? En wordt de voorziening van AzG - met ervaren krachten en expertise - gesloopt? ‘Het Griekse ministerie van Migratie en Asiel heeft zelf land gehuurd van een plaatselijke olijfboer voor dat Nederlandse noodhospitaal en dan gelden er andere regels’, weet Willemen.
Had de Griekse regering niet beter een veel kortere en minder geld verspillende route kunnen kiezen, en AzG alsnog een vergunning kunnen geven? En waarom heeft minister Blok zijn Griekse collega’s daar niet toe aangespoord? Kon het AZG noodhospitaal niet verhuisd worden naar het door de Griekse overheid gehuurde stuk land? In plaats daarvan gaf hij onmiddellijk een ‘vervangingscadeau’. Willemen wil daar allemaal niet op ingaan. Het enige wat ze prevelt is: ‘Ja, het is allemaal erg …hallucinant.’ Dat is haar stopwoord op Lesbos geworden.
‘Op 1 september is onze kliniek een maand gesloten’, constateert ze. ‘Al die tijd is er geen opvang en isolatie voor zieke vluchtelingen met verdachte symptomen geweest. En er is nog steeds geen personeel, laat staan een management. Als er opeens wel besmettingen plaats hebben gehad, zullen we dat binnen korte tijd merken.’ Zijn de Griekse en de Nederlandse ministers, en MOTG daar dan medeverantwoordelijk voor? Daar wil ze niets over zeggen.
En het gáát nu slechter. ‘Er zijn nu rond de zeventig coronabesmettingen op Lesbos, waaronder van een arts en verpleger uit het lokale ziekenhuis’, meldt Jamilah Sherally, tropenarts en medisch coördinator voor Stichting Bootvluchteling op Lesbos met een kwetsbare stem: ‘We konden daarvoor al nauwelijks mensen naar het ziekenhuis verwijzen, nu kan dat helemaal niet meer. Mensen met niet-urgente klachten krijgen geen medische specialisten meer te zien. Voor hevige kiespijn krijgen ze alleen wat paracetamol en soms antibiotica. Depressies, paniekaanvallen, automutilaties, zelfmoordneigingen, vechtpartijen met soms dodelijke gevolgen: we zien het allemaal in onze kliniek. Het leed is enorm. Vooral de gevolgen van stopgezette psychische en preventieve psychische bijstand zijn schrijnend.’
Het ministerie van Buitenlandse Zaken laat weten dat Griekenland in maart de Europese landen om steun bij de beheersing van COVID-19 heeft gevraagd, mede in het licht van de migratieproblemen waar het land mee kampt. Nederland heeft dit verzoek serieus bekeken en besloten dat het Griekenland graag zou willen steunen. Vanwege de Nederlandse tekorten op het gebied van personal protective equipment (PPE) is ervoor gekozen om een door Griekenland gevraagde hospitaaltent te leveren. Begin juli kon uiteindelijk tot verscheping worden overgegaan, nadat de Griekse overheid gegarandeerd had dat er een locatie voor was geregeld, waarna de overdracht aan de Griekse autoriteiten kon plaatsvinden.
AzG moest zijn Covid-19-kliniek opdoeken, toen Griekenland officieel kon rekenen op de door Nederland toezegde hospitaaltent. Terwijl AzG in Athene druk aan het lobbyen was om sluiting van de kliniek op Moria te voorkomen, zonder enige hulp van MOTG, en ook niet van Broekers-Knol, waren Nederlandse ambtenaren in druk overleg met de Griekse collega’s over de feestelijke overdracht.
Van de reputatie van MOTG is op Lesbos intussen weinig meer over. Tijdens een rondje bellen komt van alles voorbij: ‘Verlengstuk van een onmenselijk beleid’, ‘Op schoot bij de huidige foute Nederlandse én Griekse regering’, ‘Dik betaald VIP-schoothondje van Ankie Broekers-Knol’, ‘Overheidsinstantie, allang geen ngo meer’, ‘Hulpverleners met een verdienmodel’, ‘Humanitaire entrepreneurs met belastinggeld’.
Het goede werk dat MOTG ooit deed en voor een deel nog steeds doet, wordt door deze affaire pijnlijk overschaduwd. Dat komt niet als een verrassing. MOTG heeft zich namelijk bewust en ostentatief afzijdig gehouden van de nationale en internationale campagnes van alle andere ngo’s, en dat heeft de organisatie geen windeieren gelegd. Zo deed ze openlijk niet mee met #sosmoria, een internationale campagne - opgericht door zevenduizend artsen en gesteund door vijftigduizend Europese burgers - die streeft naar evacuatie en sluiting van Moria. Op dezelfde manier weigerde het pertinent, ondanks vele verzoeken, steun te geven aan #500kinderen, een burgerinitiatief om een paar honderd van de in totaal zevenenvijftighonderd alleenstaande jonge asielzoekers (ama’s) in heel Griekenland naar Nederland te halen.
Lange tijd bestond er in ngo-land een onuitgesproken consensus om geen kwaad te spreken over MOTG. Die tijd lijkt nu voorbij. De organisatie kiest ervoor om nauw samen te werken met zowel de Nederlandse staatssecretaris Broekers-Knol als de zeer rechtse premier Kyriakos Mitsotakis en legitimeert daarmee volgens veel ngo’s het xenofobe beleid.
MOTG weigert te antwoorden op een lange lijst gedetailleerde vragen van De Groene. Voor alles verwijst het naar zijn eigen website en sociale media, waar beslist geen antwoorden op de gestelde vragen te vinden zijn. Er vallen slechts vage algemeenheden te lezen als ‘dat de organisatie nauw samenwerkt met “all relevant stakeholders to realise emergency services in response to the threat and demands that Covid-19 poses.’”‘ (Kort na de verschijning van dit artikel staat ergens opééns: ‘Due to the Covid-19 pandemic, the publishing of our Annual and Financial Report for 2019 has been delayed until November 2020.’ Één van de vele onbeantwoorde vragen was: wanneer komen het financiële verslag en de jaaropgave van MOTG online? Volgens de wet moet iedere organisatie dat ieder jaar in april al gedaan hebben.)
Tot slot kondigt MOTG voor volgende week een persbericht aan over de drie beoogde opvanghuizen in Athene voor ama’s.
Veel heeft te maken met de vijfhonderd ama’s uit Griekse kampen die Broekers-Knol samen met CDA-Kamerlid Madeleine Toorenburg tot op de dag van vandaag niet wil opnemen in Nederland. Terwijl andere EU-landen dat wel doen. Inmiddels hebben sinds maart maar liefst honderdzesenzestig Nederlandse gemeenten zich bereid verklaard honderden ama’s te willen ontvangen. Als ‘structurele oplossing’ voor de levens van al die jongeren die al jaren in de ‘pauzestand’ staan, en met de dag meer beschadigd worden. Iedere seconde in zo’n kamp telt.
De VVD en ook het CDA willen er echter nog steeds niets van weten en daarom kwam Broekers-Knol met het plan eerst achtenveertig ama’s, en uiteindelijk vijfhonderd, over een periode van drie jaar, in Griekse shelters op het vaste land op te vangen en te begeleiden. Daarvoor is drieënhalf tot vier miljoen euro beschikbaar. Op 23 april onthulde Nieuwsuur dat MOTG de opdracht zou krijgen dat allemaal op te zetten en te managen, ook al is de organisatie niet gespecialiseerd in de delicate en specifieke problematiek rond zwaar getraumatiseerde ama’s. De ngo 'Defence for Children’ is dat bijvoorbeeld wel, maar die heeft ‘niet al sinds begin dit jaar gelobbyd bij Broekers-Knol’, zegt een oud-fan van MOTG, die anoniem wil blijven.
Tot en met half juni antwoordde de staatssecretaris zelf op Kamervragen dat er geen afspraken met MOTG waren gemaakt: 'We oriënteren ons nog op samenwerking met diverse nationale en internationale organisaties, alles staat nog open.’ Binnenkort wordt duidelijk of dat waar is, want er loopt een WOB-verzoek voor inzage in alle correspondentie van Broekers-Knol met MOTG, met de ambassade en met Griekenland vanaf 1 februari.
Ondertussen is achter de schermen bekend dat MOTG de opdracht begin juli officieel al had gekregen, zonder aanbestedingen of debat in het parlement, en dat ze wordt bijgestaan door de Griekse ngo ‘Homeproject’, dat al diverse shelters voor ama’s in Athene runt. Ondertussen is er nog geen kind uit de kampen gehaald en het ziet er niet naar uit dat het binnen afzienbare tijd gaat gebeuren vanwege de ondoorgrondelijke en labyrinthische Griekse bureaucratie.
Tineke Ceelen, directeur Stichting Vluchteling, mede initiatiefnemer van #500kinderen, zegt: ‘Er is ondanks allerlei mooie verhalen van de staatssecretaris nog steeds geen één ama gered. Het zal nog lang duren voor één ama uit de helse kampen gehaald zal worden. Ankie Broekers-Knol is moeder van twee kinderen. Het is mij oprecht een raadsel hoe je als moeder, en als mens met een kloppend hart een echte en snelle oplossing voor onbegeleide minderjarigen in Moria, dat zijn kinderen, nu al maandenlang traineert.’
Over de geschonken Hospitainer van minister Blok voegt ze toe: ‘Hier zal de minister zich voor moeten verantwoorden in de Kamer. Indien het allemaal waar is, vrees ik dat de Nederlandse overheid - minister Blok, Broekers-Knol en ook de Nederlandse ambassadeur - die hen beiden van de lokale situatie en van het AZG-hospitaal op Lesbos op de hoogte had moeten brengen - wel wat nerveus zal worden. De projectleider van het Covid-19-noodhospitaal van AzG noemt wat is gebeurd “hallucinant”. Ik heb er ook geen ander woord voor.’
Staatssecretaris Broekers-Knol gaat net als MOTG niet in op concrete vragen. Ze meldt wel dat zij volgende week de Tweede Kamer zal inlichten over de status van de opvangtehuizen voor ama’s in Athene. Ook komt dan de 3,5 miljoen voor MOTG en Homeproject.org aan de orde. Tegen het ANP zegt ze later dat de eerste vluchtelingenkinderen op locaties in Athene kunnen worden opgevangen.
Volgende week donderdag gaat de Tweede Kamer in gesprek met de Griekse Minister voor Migratie en Asiel in de Tweede Kamer. Ook staat een gesprek met staatssecretaris Broekers-Knol gepland. Zal dan ook het drama rond het afgebroken Covid-19 AzG-hospitaal besproken worden?
Tegen het einde van ons gesprek vertelt Willemen me op de valreep dat AzG zojuist is benaderd de nieuwe kliniek te ondersteunen. Daar onderhandelt en beraadt ze zich nu over. Want er is een eeuwig dilemma voor alle ngo’s in een dergelijke positie: al zou je willen weigeren op grond van morele principes, het gaat om de vluchtelingen. In dit geval om dertienduizend vluchtelingen die al een maand zónder Covid-19-kliniek zitten.
Tot een nu nog onbekende organisatie de leiding van de nieuwe kliniek op zich neemt, blijft ze gesloten. Het enige teken van leven bij de door MOTG opgezette tenten is dat van luid zingende krekels.
’s Nachts verschijnt er een bericht op m’n telefoon. De afzender wil pertinent anoniem blijven: MOTG heeft volgens deze afzender de drieëneenhalf miljoen definitief gekregen van Broekers-Knol, werkt inderdaad samen met de Griekse ngo ‘Homeproject’, en is inderdaad op zoek naar drie gebouwen voor zestien ama’s per pand. Hardop stelt hij de vraag: als Broekers-Knol zo graag geld wil geven voor opvang van ama’s in Griekenland zelf, waarom gaat dat geld niet direct naar de ervaren Griekse ngo ‘Homeproject’, maar wordt het ook uitgegeven aan salarissen van MOTG-managers die daar helemaal niet tussen hoeven te zitten?
Bovendien trekt MOTG zich binnenkort voorgoed terug, zo staat er op de site te lezen, uit het Kara Tepe-kamp op Lesbos. Al maanden gaan er geruchten dat de nieuwe extreemrechtse burgemeester van Mytilini af wil van het onafhankelijke ‘voorbeeldkamp’ Kara Tepe, dat ooit door zijn progressieve voorganger werd opgericht. In dat geval zou MOTG bijna geen bestaansrecht meer hebben.
Volgens de WhatsApper heeft de organisatie met de opvang van de ama’s in Griekenland net op tijd een nieuw verdienmodel gevonden. ‘Ze vochten niet met alle andere ngo’s voor de sluiting van het gruwelijke Moria, en nu strijden ze niet tegen de sluiting van hun eigen pronkstuk!’ Met ‘ze’ bedoelt de afzender ‘het MOTG management’, niet de medewerkers en vrijwilligers ‘die gewoon prachtig werk deden en doen’.
Andere berichten volgen, van andere afzenders, allemaal betrouwbare bronnen, allemaal met dezelfde strekking: MOTG heeft de opdracht en de 3,5 miljoen inderdaad begin juli gekregen. Ze schrijven: ‘Voor ngo’s die het verwerpelijke vluchtelingenbeleid van Nederland, Griekenland en de hele EU steunen, en die geen enkele eis stellen voor een waardig en humaan relocatiebeleid, worden rode lopers uitgerold. Initiatieven van ngo’s als AzG die dat allemaal wel doen, en wel openlijk kritiek uitspreken tegen het huidige abjecte ‘containmentbeleid’, worden tegengewerkt.’
Terwijl de zon opkomt, denk ik terug aan de allerlaatste woorden van Caroline Willemen. Ze echoën onstilbaar na: ‘Weet je, ons tolerantievermogen en onze boosheid en verontwaardigingsdrempel passen zich voortdurend aan. Als je me vijf jaar geleden toen er nog maar vijfendertighonderd mensen in Moria waren - en dat was al een hel - had gezegd dat ik nu hierin zou zitten, had ik je voor gek verklaard. We vechten keihard voor verbetering, werken ons een burn-out voor verlichting van immens vluchtelingenleed, maar het wordt de hele tijd, keer op keer, alleen maar erger. Hallucinant.’
Update, woensdag 2 september: Vandaag is bekend geworden dat de eerste coronabesmetting is vastgesteld in kamp Moria op Lesbos.
