Hand

Eerst iets over de compositie. (Ik schrijf drie versies van deze tekst voordat ik besef dat je dat zou kunnen lezen als een cynische grap. Geloof me: dat is het niet. Ik wil het over abstracte zaken hebben om het moment dat ik over concrete dingen moet schrijven zo lang mogelijk uit te stellen.) Het beeld valt in twee stukken uiteen. Zou je een afdruk dubbelvouwen, dan zou de ene zijde helemaal niets loslaten over dat wat op de andere zijde onontkoombaar is. Je zou een beeld hebben van een kalm landschap met wat opgeschoten gras en een beeld dat het onweerlegbare bewijs van een oorlogsmisdaad lijkt te zijn.

Het lichaam, dat de volledige onderste helft van het beeld vult en aan twee zijden door het kader wordt afgesneden, ligt half in het gras en half in het zand. Het is respectvol gefotografeerd. Je voelt het aan alles. Maar waarom? Hoe is dit slachtoffer geanonimiseerd zonder dat het door het beeld tot iets abstracts als ‘een slachtoffer’ wordt gemaakt?

Precies in het midden van het beeld is er het detail dat in het oog springt, dat zonder dat het het concrete verhaal prijsgeeft wel over de grotere betekenis lijkt te vertellen. (Is dat wat Roland Barthes het punctum noemde? Doet het ertoe?)

Het is die hand. Het is die hand die maakt dat deze man, die op de een of andere manier zijn vorm al lijkt te hebben verloren, toch het mens-zijn kan claimen. Yana Kononova, de fotografe, schrijft in een e-mail over de ‘melancholic graceful gesture of the man’s hand crushing the grass’. Die hand vertelt ons iets over de kwetsbaarheid van alle mensen, zegt ze.

Het is die hand en het is die knik in de pols, denk ik. Je kunt ernaar kijken en een rechte lijn door die gehele geschiedenis zien. Het begin en het einde. Een rechte lijn van de eerste tot de laatste mens. De hangende hand in het midden van de foto is het einde van wat begon bij die hand van Adam die, boven in de Sixtijnse kapel, door God zelf het leven wordt ingeblazen.

Begin vorig jaar strandde het Russische offensief op zo’n dertig kilometer van Kyiv. Nadat de vijandelijke troepen waren verdreven fotografeerde Kononova de verwoesting en de doden die ze achterlieten. Radiations of War heet de serie waarvan een kleine selectie in Utrecht in Fotodok te zien is. Het zijn indrukwekkende beelden. Ze tonen verwoeste gebouwen en mensen die te midden van al die verwoesting bewijzen proberen te verzamelen. Soms zijn ze abstract: verwrongen staal en beton waarin niets anders te herkennen valt dan het materiaal. Soms zijn ze angstaanjagend concreet: doden die door mensen zonder beschermende kleding uit hun graven worden getrokken. Het zijn zware beelden in zwart-wit, dikwijls een halve stop onderbelicht, beelden die het gewicht van andermans realiteit invoelbaar maken. De verwoeste staalconstructies, zwartgeblakerde gebouwen en de blikken in de ogen van de mensen vertellen allemaal hetzelfde verschrikkelijke verhaal.

Het is die hand waar ik naar blijf kijken. Het is de hand die je vertelt over een heel mensenleven dat aan dit moment vooraf is gegaan. Een mensenleven dat, ook al kunnen we het nooit helemaal accepteren, zo rijk en zo ingewikkeld en zo vol emoties en indrukken moet zijn geweest als het onze. Een mensenleven dat net als het onze van binnenuit op dezelfde manier zo groot en zo klein moet hebben toegeschenen, zo allesomvattend en zo duidelijk het midden van de werkelijkheid.

Het is die hand die in het oog springt. Die concreet maakt wat de cijfers, ook nu vallen er duizenden doden per dag, je niet kunnen vertellen. Die je voor heel even weer doet voelen dat dit is waar het hier in de kranten, onmerkbaar haast, iedere dag iets minder over lijkt te gaan.

En dan denk je aan al die handen die op andere foto’s de lichamen bergen. Hoeveel van de mensen op die foto’s zullen een jaar later nog in leven zijn? Hoeveel van hen zullen inmiddels zelf door weer nieuwe handen zijn geborgen?

Het is die hand die je bij de strot grijpt. Die hem dichtknijpt en je het ademen onmogelijk maakt. 