Heimwee

Moving Stories, de tentoonstelling in Museum Het Valkhof, probeert een relatie te leggen tussen twee fenomenen die op het eerste gezicht veel overeenkomsten hebben: de herkomst van de Romeinse troepen die tweeduizend jaar geleden de grens van het rijk, de Limes, bemanden, en de migratiegeschiedenis van de 21ste eeuw. Dat tweede fenomeen wordt ingevuld met verhalen over gastarbeiders, vluchtelingen, asielzoekers, enzovoort, en werken van hedendaagse kunstenaars met een migratie-achtergrond als Otobong Nkanga (Nigeria), Mounira al-Solh (Libanon), Jennifer Tee (Indonesië), Ni Haifeng (China) en Mayra Sergio (Brazilië), meestal met vrij grote presentaties die aan grotere thema’s raken als ontworteling, ontheemding, identiteit en de vormgeving van herinneringen.

Het eerste fenomeen wordt geïllustreerd met voorwerpen uit de archeologische collectie van Het Valkhof en van musea elders. Alles daarvan duidt op druk internationaal verkeer. Een grafsteen voor een officier uit de tweede eeuw meldt dat de overledene afkomstig was uit Noord-Afrika, een paardenbit komt uit Spanje, een riem van een vrouw uit het Midden-Donaugebied, scherven tonen de ingekraste namen van legionairs uit Italië, Griekenland, Macedonië, Gallië, kortom: bijna alle inwoners van de regio aan het begin van de jaartelling waren allochtoon.

Dat laatste is geen modieuze herschikking van de geschiedenis, want in de archeologie zijn traditionele aannames over volken en stammen de laatste tijd al sterk op losse schroeven komen te staan door nieuw dna- en isotopenonderzoek. Dat toont aan dat mensen in de late prehistorie en de oudheid veel mobieler waren dan altijd werd aangenomen. De helft van de mensen die Caesar in het Nederlandse rivierengebied aantrof, bijvoorbeeld, was er niet geboren. Ook het idee dat plotselinge volksverhuizingen of ‘invasies’ van barbaren het Romeinse Rijk zouden hebben doen instorten, is onhoudbaar; het blijkt dat eigenlijk iedereen binnen en buiten de grenzen min of meer permanent op pad was en verschuivingen in de demografie gestaag en geleidelijk plaatsvonden. Het vasthouden aan het idee van een langere aanwezigheid op één plek, dan wel van diepere wortels van een stam of een volk, zegt eigenlijk vooral iets over de projectie op de geschiedenis van een behoefte aan bestendigheid – die feitelijk maar af en toe bestaan heeft.

In de originele combinaties van hedendaags en zeer oud spreekt de tentoonstelling zeker tot de verbeelding, al vroeg ik me af of de vergelijking echt altijd hout snijdt. Bovendien lijkt de tentoonstelling twee tegengestelde ideeën uit te dragen. Enerzijds: mensen worden ongelukkig als ze van huis en haard moeten vertrekken; hun aannames over wie ze zijn en wat hun thuis is worden daardoor ontregeld. Anderzijds: wie de lessen uit de archeologie volgt begrijpt dat eigenlijk niemand aanspraak kan maken op ‘wortels’. Die Romeinse soldaten waren niet ‘thuis’ in Nijmegen of Valkenburg: ze waren hoogstens thuis in hun legioen. Iedereen kwam van ergens anders.

Toch hadden ook die Romeinen heimwee. ‘Wie zou Azië of Italië verlaten en naar Germanië gaan met dat woeste landschap, ruwe klimaat en treurige inrichting en aanblik? Of het moet je vaderland zijn…’ schreef Tacitus met kennelijke weerzin in zijn Germania . Hij was er geweest.