Als een productie de prijs voor ‘beste documentaire’ op het filmfestival van Berlijn won, opgenomen werd in het idfa-programma Shifting Perspectives: The Arab World en aangekocht is door de vpro, dan moet kwaliteit wel gegarandeerd zijn. Het begin van Ghost Hunting is inderdaad indrukwekkend en angstaanjagend tegelijk: in een verbluffende mix van getekende en gefilmde beelden zien we hoe een bewaker in een gevangenisruimte de kap van het hoofd van een geketende jongen trekt en hem naar zijn naam vraagt: Raed. Pas later drong tot me door dat de getekende gevangene de jongere versie is van de ‘echte’ vijftiger die de vraag stelt; dat die vijftiger regisseur Raed Andoni zelf is; en dat hij in deze fictie-scène zijn traumatische ervaring – Palestijnse jongen in de beruchte Moscobiya-gevangenis in West-Jeruzalem – reconstrueert. Maar deze keer als cipier.
Het is de opening van een curieus project. Andoni zette een advertentie waarin hij oud-gevangenen vroeg als acteur of setbouwer voor een film over Moscobiya en hun ervaringen daar. De bedoeling was een speelfilm, maar het werd een documentaire over het gezamenlijk nabouwen van het cellencomplex in een leeg bedrijfspand; en over het naspelen van scènes zoals ze die ooit echt ervaren hadden. Er kwamen belangstellenden: bouwvakkers van alle markten thuis, een cameraman, een smid, een interieurontwerper en een acteur. Raed kan een tiental gebruiken, vanwege herinneringen, vaardigheden of voor een rol. De echte acteur wil graag ‘bad cop’ zijn. Oké: speel maar. Het is prompt een heftige scène waarin het er letterlijk en figuurlijk hard aan toe gaat. De acteur doet het angstvallig goed en Raed zegt, zonder uitleg, dat hij hem juist als gevangene wil: een God die beschikt. We zien de mannen werken aan de bouw van het decor, afgewisseld met gesprekken over ervaringen en met spel-scènes. Die timmerpassages zijn vaak lang, maar misschien bedoeld als pauze voor de kijker tussen steeds harder en pijnlijker wordende herinneringen en confronterende, nagespeelde situaties.
Waarom maar al te echte lullige competentieruzies bij het bouwen er ook in zitten, begrijp ik eigenlijk niet. Maar dat is peanuts vergeleken bij uit de hand lopende spel-scènes, als blijkt dat iemand die toen zelf mishandeld werd zich nu als ‘bewaker’ niet kan beheersen en zijn ‘gevangene’ mishandelt. Wil Andoni zeggen: kijk eens wat ze met ons gedaan hebben dat we zo gruwelijk reageren? Hij kijkt vooral toe. En gaat ook zelf over de grens tegen zijn acteurs. Hij heeft het over het temmen van demonen en je begrijpt dat het naast een aanklacht tegen Israëlische wantoestanden ook een therapeutische onderneming is. Voor hem én de gewezen gevangenen.
Maar ik twijfel sterk aan hoe verantwoord deze methode eigenlijk is in handen van amateur-psychiater Andoni. En dus ook aan de effectiviteit. Er is een ontroerende scène waarin een man, enkele dagen na gruwelijke herbeleving van een walgelijke gebeurtenis, Andoni bedankt: hij heeft voor het eerst weer met zijn kinderen kunnen spelen. Geweldig. Daartegenover staan tal van crises tijdens de reconstructies waarvan ik vrees dat ze betrokkenen meer schade dan goed deden. Pijnlijk om te zien. Een heftige, vaak indrukwekkende, maar voor mijn gevoel ook dubieuze film.
Raed Andoni, Ghost Hunting, VPRO 2Doc, woensdag 31 januari, NPO 2, 22.55 uur