Het was altijd duidelijk dat het einde van IS een bende zou opleveren. En inderdaad voltrekt zich nu in het noorden van Syrië en Irak een drama van oud-Griekse dimensies. De grootste verliezer is IS zelf én haar overwinnaars: de Koerden van Syrië en Irak. Hun soldaten kregen het kalifaat op de knieën, en worden nu in de steek gelaten door hun westerse bondgenoten. Maar zoals het een echt drama betreft, is de tragische held niet alleen het slachtoffer van anderen, maar ook van de eigen hoogmoed.
Tot maar kort geleden leken de Koerden de grootste winnaars te worden van de strijd tegen IS. In eigen optiek zou dat het herstel betekenen van een historisch onrecht. Na de Eerste Wereldoorlog tekenden Britse en Franse diplomaten een nieuw Midden-Oosten, maar op hun landkaarten kwam geen Koerdistan te liggen. Sindsdien zijn de Koerden een van de grootste etnische groepen ter wereld, verdeeld over Turkije, Syrië, Irak en Iran, zonder eigen staat.
In 2014 daverde IS het toneel op en veroverde in Syrië en Irak grote gebieden die door Koerden werden bewoond. Paradoxaal genoeg schiep dat juist voor de Koerden nieuwe kansen. Irak was niet in staat IS te verdrijven en Syrië had andere prioriteiten. En dus deden de Koerden, met hulp van de Verenigde Staten, het zelf. Zij stopten niet alleen bij gebieden die zij als hun ‘thuisland’ beschouwden, maar bevrijdden ook Arabische gebieden – een investering van bloed en geld die de regio en Europa veiliger maakte, maar die thuis flink omstreden was. In ruil kregen zij van de VS wapens en militaire training. In stilte hoopten zij ook op westerse steun voor hun eigen staat. Behalve als betrouwbare bondgenoot presenteerden zij zich daarom als democratisch en egalitair eiland in de regio, vol eendracht en beschermd door feministische commando’s. Een onafhankelijk Koerdistan, in Irak, Syrië of beide, leek binnen handbereik.
Maar het rad van fortuin is snel omgedraaid. En dat zat er eerlijk gezegd altijd al aan te komen. Het Midden-Oosten is al onrustig genoeg en geen enkel land wil gaan rommelen met de grenzen. Dat Koerdische leiders hoopten op westerse steun voor een eigen land was ronduit naïef, en zij hebben hun hand overspeeld door daarop te koersen. Het meest geldt dat voor de leider van de Koerden in Irak, Massoud Barzani. Hij schreef in september een referendum uit over onafhankelijkheid, tegen de wens van de VS in. Kort daarna nam het Iraakse leger tot Barzani’s verrassing, met hulp van Iran en de VS die toekeken, grote stukken Iraaks Koerdistan terug, inclusief de grootste olievelden. De kurk waarop een denkbeeldig Koerdistan moest drijven is daarmee weg. Het westerse ‘verraad’ is in dat opzicht eerder hoogmoed en politiek amateurisme uit Koerdische keuken.
Ook de Syrische Koerden spelen het niet slim. Grootste probleem is hier dat de sterkste Koerdische factie in Syrië, de in het Westen bejubelde YPG, een bijfiliaal is van de Turks-Koerdische PKK. En de PKK voert een bloedige oorlog tegen de Turkse staat, inclusief terrorisme. Turkije is lid van de Navo, ongemakkelijke vriend van Europa en partij in de omstreden vluchtelingendeal. Het bondgenootschap van de VS en YPG is daarom duidelijk opportunistisch en tijdelijk. Als de Syrische Koerden daar een duurzame vriendschap van willen maken, moeten ze zich losmaken van de PKK. Maar de YPG blijft strak aan de hand van de PKK lopen. Niet zo handig, want er ligt juist voor hen een grote kans: de relatie van westerse landen met Turkije is nog nooit zo slecht geweest – Nederland heeft er sinds deze week zelfs geen ambassadeur meer. Turkije heeft nu het recht in eigen hand genomen en is Koerdisch gebied in Noord-Syrië binnengevallen. Daarmee vervaagt ook in Syrië het perspectief op Koerdische autonomie.
Dit ingewikkelde drama – hier nog enorm versimpeld – stevende enige tijd af op de onwaarschijnlijkste plotwending in het Midden-Oosten sinds het uitroepen van Israël, namelijk een onafhankelijk Koerdistan. Dat ligt nu weer voorbij de horizon. ‘Dat het Westen hen in de steek liet, gecombineerd met interne politieke mislukking, heeft de Koerden in een precairder situatie achtergelaten dan ooit’, concludeerde specialist Joost Hiltermann van de International Crisis Group. Islamitische Staat laat nu eenmaal geen gelukkigen achter – ook de Koerden niet.