Net als zoveel anderen bediende De Onzichtbare Man zich afgelopen zondag van grote woorden toen hij de Russische invasie van Oekraïne veroordeelde. ‘24 februari markeert een keerpunt in de geschiedenis van ons continent’, zei hij. ‘De wereld na deze aanval is niet dezelfde als de wereld ervoor.’ De betekenis van deze woorden lag niet in hun inhoud, maar in wie ze uitsprak: de altijd even rustige en voorzichtige, en tot afgelopen week ook tergend matte bondskanselier van Duitsland, Olaf Scholz.
Duitsland gaat zich herbewapenen en zich actief in een oorlog mengen (door het leveren van wapens en geld voor wapens). Daarmee vervangt Duitsland een hoeksteen van zijn politieke identiteit van de afgelopen driekwart eeuw: de Bondsrepubliek als een pacifistisch land. Hoe de Russisch-Oekraïense oorlog verder ook loopt, dit politieke feit is onomkeerbaar.
En daar bleef het in de eerste week wat betreft politieke feiten niet bij. De Europese Unie nam grote anti-Russische sanctiepakketten aan. Dit met instemming van Hongarije en Tsjechië, die de afgelopen jaren hechte bondgenoten van Rusland waren geweest en daarmee een obstakel voor Europese eenheid vormden. Uitgerekend deze twee landen werden afgelopen week pijnlijk herinnerd aan een Russische invasie die hun eigen onafhankelijkheid de nek omdraaide (Hongarije in 1956, Tsjecho-Slowakije in 1968), en handelden daarnaar.
En navo-uitbreiding dan: die was helemaal niet aan de orde, en zeker niet met Oekraïne. Maar door de Russische inval is opeens het lidmaatschap reëel geworden van Finland en Zweden, twee landen die respectievelijk al driekwart eeuw en twee eeuwen neutraal zijn. Turkije, al jaren het probleemkind van de navo, onder meer door het aanschurken tegen Rusland, is op slag getransformeerd tot actieve bondgenoot. De VS sturen en verplaatsen weer duizenden soldaten door Europa.
Europese landen lijken toegewijder aan defensie en gezamenlijk optreden dan zij in decennia geweest zijn. Europese solidariteit is ook terug, met een stroom Polen en andere Europeanen die de vluchtende Oekraïners kwamen ophalen en demonstraties over het hele continent. Het uitsluiten van Rusland uit betalingssysteem swift werd binnen een paar dagen aangenomen. De Europese Unie gaat zelf ook wapens voor Oekraïne kopen. Een ‘waterscheiding’ voor Europa, zei Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen, die Oekraïne ook lidmaatschap voorhield. Verdeeldheid en apathie, de grootste Russische vrienden in Europa, lijken voorlopig van het continent verbannen.
‘Geen oorlogsplan overleeft het eerste contact met de vijandelijke hoofdmacht’, observeerde de Pruisische veldmaarschalk Von Moltke ooit. Bij de Russische inval in Oekraïne lijkt dat al op te gaan voor het allereerste gewapende contact dat de Russen maakten. Als er al een diplomatiek oorlogsplan op tafel lag – inclusief een geloofwaardig voorwendsel, diplomatieke schadebeperking, bevriende landen bewerken – dan moet dat compleet van tafel zijn geblazen door de politieke storm die onmiddellijk na de Russische invasie opstak.
Maar het is moeilijk te zien wat dat plan moet zijn geweest. Verder dan rondgooien van wat clichés over anti-Russische ophitsing, en landen bedreigen met ernstige consequenties en kernwapens, kwam de politieke dimensie van de oorlog eigenlijk niet. Het is alsof Poetin en zijn raadgevers dachten dat de Europese verdeeldheid haar werk wel zou doen, dat de diplomatieke fallout van de invasie beperkt zou blijven, of dat ze die wel kordaat konden afhandelen als het zover was. Voor een operatie die waarschijnlijk al een jaar is voorbereid, is dat van een bijna ongelooflijke slordigheid. Het is moeilijk om te zien hoe Rusland diplomatiek gezien iets kan redden van wat verloren ging op dag één. Om van de ‘mediaoorlog’ om de gunst van publieken in het buitenland nog maar te zwijgen.
Militair gezien kan het ook niet volgens plan gelopen zijn. Een keur aan strategen verwonderde zich over de eerste fase van de oorlog. Zo ook de militair analist Franz-Stefan Gady van het International Institute for Strategic Studies. ‘Ik ben verbaasd over wat ik in de eerste dagen heb gezien’, zei Gady in een telefonisch gesprek terwijl hij door Wenen liep. ‘Dit offensief is maandenlang voorbereid en de Russen hadden het voordeel van de verrassing, maar de eerste aanval leek incoherent. Veel operaties waren vrij tekstboek-standaard, maar de luchtmacht deed het slechter dan ik had verwacht en veel grondoperaties leken niet erg effectief. Als eerste indruk lijkt het Russische leger beneden verwachting te hebben gepresteerd.’
Daar moet niet te veel uit worden geconcludeerd, zegt Gady. ‘In de eerste dagen zette Rusland maar een fractie van zijn beschikbare troepen in. Het beeld van de oorlog kan dus zomaar kantelen. Maar het lijkt of Rusland hoopte op een snelle overweldiging, en de Oekraïense tegenstand heeft onderschat. De tweede fase van de oorlog zal veel gewelddadiger zijn. Rusland kijkt aan tegen een stadsoorlog, met Kiev als sleutel. Rusland heeft daar niet genoeg man voor beschikbaar. Puur militair gezien is dat het beste scenario voor Oekraïne, maar ook het slechtste scenario voor de bevolking. Rusland zou dat zeker hebben willen vermijden.’
Behalve de diplomatieke en militaire dimensie van de oorlog is er ook de politieke – en ook op dat vlak zal Ruslands plan het eerste contact met de vijand niet hebben overleefd. Er zijn bij zo’n militair offensief grofweg vier uitkomsten mogelijk. Een akkoord met de huidige Oekraïense regering van Zelenski, wat neerkomt op een Russische nederlaag. Of een integratie van een veroverd Oekraïne in Rusland, maar het is na de eerste oorlogsdagen duidelijk dat dat zal neerkomen op een langdurige bezetting, waarschijnlijk gepaard met een guerrillaoorlog – een nachtmerrie voor Rusland. Rusland kan ook een nieuwe, pro-Russische regering installeren. Maar het is zonneklaar dat die illegitiem zal zijn voor de meeste Oekraïners – wat betekent dat Rusland alsnog Oekraïne bezet moet houden, wil het niet het land weer kunnen verliezen via een democratische omwenteling. Een laatste mogelijkheid, die sommige Rusland-analisten zien, is Oekraïne splitsen in Oost en West. Maar Poetin heeft de risico’s daarvan met eigen ogen gezien in Duitsland.
Hoe Poetin dit ‘goed’ ziet eindigen ontgaat daarom veel analisten. Zoals Olga Onuch, politicoloog aan de Universiteit van Manchester. ‘Sinds de jaren negentig is het gevoel van civiele nationale identiteit sterk gegroeid in Oekraïne, ook in Russischsprekende delen’, zegt ze in een telefonisch gesprek. ‘Na de Russische invasie in 2014 nam dat gevoel sterk toe, vooral in de oostelijke en zuidelijke delen van Oekraïne, en zelfs in de opstandige, pro-Russische republieken. Ik kan me alleen maar voorstellen dat dit sentiment toeneemt door de huidige oorlog. Het land heeft de afgelopen decennia ook een traditie van civiele mobilisatie en organisatie opgebouwd.’
Onuch kan zich daarom eigenlijk geen stabiele politieke uitkomst voorstellen die Rusland controle over Oekraïne biedt. ‘Rusland zal het Oekraïense leger kunnen verslaan, maar de bevolking controleren zal iets compleet anders zijn. Onder Oekraïners is een hoge toewijding aan de staat en burgerschap te zien, die over etnische grenzen en taalgrenzen heen gaat. Dat wordt trouwens goed weerspiegeld in de verkiezing van Zelenski, een Russischsprekende, joodse Oekraïner uit het zuidoosten, die steun kreeg in alle lagen en regio’s van het land. Die toewijding zal niet verdwijnen, ongeacht de uitkomst van de oorlog.’
Als Poetins draaiboek uitging van een verdeeld en weifelend Europa, een Russische succescampagne in Oekraïne en de snelle contouren van een nieuw politiek raamwerk, dan kan dat in de shredder. Maar een matige start van de oorlog, meer samenwerking en daadkracht in Europa, en standvastigheid bij de Oekraïense bevolking garanderen nog niets voor de toekomst. Veel nieuwsanalyses zijn binnen een paar dagen van wanhoop over Oekraïne’s oorlogskansen naar opwinding gegaan, en van woede over Europese lamlendigheid naar blijdschap over de kraakverse eenheid. Maar beide kunnen ook zo weer terugslaan. Want Rusland kan deze oorlog winnen, of op zijn minst zorgen dat het niet als enige verliest.
Zeker is dat deze oorlog Poetins grootste test wordt. Maar de Russische president heeft goede ervaringen met oorlog. Hij bouwde zijn reputatie op de Tweede Tsjetsjeense Oorlog – hij trad aan toen het beleg van Grozny een paar weken begonnen was en koppelde zijn naam even later aan de inname (en volstrekte verwoesting) van de stad, en de rust van het kerkhof die later over de opstandige regio neerdaalde. De Russische inval in Georgië in 2008 was vanuit Poetins oogpunt een succes. De invasie van Oekraïne in 2014 en de inlijving van de Krim ook. En de interventie in Syrië een jaar later, die Rusland volgens Obama zou laten wegzinken in ‘een moeras’, leverde weliswaar onnoemlijk veel leed op, maar ook een versterkte Russische positie in het Midden-Oosten.
Als Rusland Oekraïne onder controle brengt – ook al is dat tegen een hoge prijs – betekent dat een permanente voorpost om de Europese Unie te destabiliseren. De hele ring landen oostelijk van Duitsland zal zich bedreigd voelen en bescherming willen, zeker als navo-landen een guerrilla gaan voeden en Rusland daarop antwoordt met eigen ‘actieve maatregelen’, zoals dat omfloerst heet, tegen de navo- en EU-landen aan zijn grens. Europa zal noodgedwongen militariseren. Een permanente economische en politieke oorlog tegen een verbitterd Rusland, in de rug gesteund door China, zal voortdurende destabilisatie en onveiligheid betekenen van Turkije tot Finland.
De enige goede uitkomst van deze oorlog is een scenario waarin de Russische bevolking Poetin opzijschuift en ’s werelds grootste boevenstaat vervangt door iets anders. Maar dat zullen Russen moeten zijn die de westerse sancties aan den lijve gaan voelen, levend onder een staat die dan vrijwel zeker richting meer onderdrukking gaat. En Poetin zal op interne bedreiging (en de externe bedreiging door Europa en de VS) onvoorspelbaar kunnen reageren – een gevaar waar hij graag mee speelt, zoals zijn nucleaire escalatie liet zien.
Zo hoeft de toekomst helemaal niet te gaan. Deze oorlog zou een kolossale misrekening kunnen zijn van Europa’s laatste dictators, en het continent een historische omwenteling kunnen geven, inclusief Rusland. Maar Europa heeft nogal een geschiedenis opgebouwd van wensdenken over Rusland in het algemeen en over Poetin in het bijzonder. Niet alleen een democratische omwenteling in Moskou zal Europa transformeren, maar een Russische overwinning in Oekraïne ook. En dat scenario is, zoals een Duitse analiste schreef, ‘geen sciencefiction’.