‘Kiek ’m goan’, zegt een lachende mannenstem. We zien een filmpje op TikTok, gemaakt vanuit iemands autoraam, van een agent die met zijn motor vastzit in de berm langs de snelweg. Het filmpje komt ook veel voorbij op andere sociale media. Een jongen in korte broek snelt vanachter een trekker toe om de agent te helpen het voertuig overeind te krijgen. ‘Kijk, zo zijn de boerenjongens’, zegt de filmer. ‘We helpen gewoon oom agent die niet om kan gaan met een machine.’
Wie nieuw is op TikTok krijgt een divers palet aan filmpjes voorgeschoteld. Een beautyvlogger, YouTube-ster Enzo Knol, middelbare scholieren die ongein uithalen, een dansend minion-figuurtje (bekend van de film Verschrikkelijke Ikke), een reisreclame voor een brug in Zuid-Afrika, een gezonde maaltijd in een pan. TikTok maakt een selectie op basis van de gegevens die het over je heeft. Ben je nieuw en weet TikTok nog niets van je behalve je locatie, dan krijg je alles te zien wat andere Nederlanders interessant vinden – het algoritme moet nog bepalen wat je leuk vindt. Blijf je even bij een filmpje hangen, dan weet TikTok dat het bij je past en krijg je meer van hetzelfde onderwerp te zien. Over beauty bijvoorbeeld, of gamecultuur. Baby’s, christendom, knutselen. Tot je bijna alleen maar dezelfde onderwerpen te zien krijgt, dan zit je in een fuik.
Sinds een paar maanden is er een belangrijke fuik bijgekomen, die van protestboeren. Sinds het begin van de stikstofcrisis zijn zij actief op sociale media, maar ze hielden zich vooral op in chatgroepen op Telegram en in Facebookgroepen. TikTok wordt nu razendsnel een belangrijk platform. De ontwrichtende maar visueel prikkelende boerenprotestacties bedienen het sociale medium uitermate goed. Een zomers geklede boerendochter die op een trekker Geef de boeren maar de macht playbackt wordt 616 duizend keer bekeken. We zien teleurgestelde minions bij de aanblik van minister Van der Wal en juichende minions voor de protestboeren (156 duizend keer). Filmpjes van Caroline van de Plas: ‘Dit is onze held’. En vooral heel veel wegblokkades. Het ongekend sterke algoritme van TikTok slaat aan op die filmpjes. Ze worden vroeg aan nieuwe gebruikers aangeraden en ook TikTokkers met heel andere interesses, zoals mode, voetbal of minions, krijgen ze te zien. De populairste zijn miljoenen keren bekeken. Het geluid is pro-boer, anti-overheid, soms met extremistische trekken en zeer zelden kritisch.
Het algoritme van TikTok is ondoorzichtig. Om in kaart te brengen hoe snel het narratief van de protestboeren TikTok kan overnemen liet De Groene Amsterdammer daarom in samenwerking met Utrecht Data School tien lege accounts aan een scrollreis beginnen om zo snel mogelijk in de boerenfuik te komen. De enige gegevens die het platform vooraf van de accounts had, was dat ze zich in Nederland bevonden. Ze zijn zo geprogrammeerd dat ze door alles wat ze kregen voorgeschoteld heen scrolden, maar vijf tot dertig seconden bleven hangen op filmpjes die hashtags bevatten die te maken hebben met het boerenleven, de stikstofcrisis, boerenprotest of een combinatie van die drie. Filmpjes konden dus over blokkades gaan, maar ook over niet-protestgerelateerde agricultuur. Denk aan vlogs van meisjes die blij zijn dat ze een boerenjongen aan de haak geslagen hebben, droneshots van Amerikaanse velden met hooibalen en dansjes op het nummer Maandag tot maandag van Boer Ayoub (‘Ik heb dames in de stal en ja, ze willen met me zoenen/ Want 5 uur sta ik op/ Jij wil de hele ochtend snoozen’).
Na 500 filmpjes werden de accounts weer stopgezet. Bij al die lege accounts bleek het minder dan twintig minuten scrollen te duren voor het overgrote deel van de vertoonde video’s uit boerenprotest bestond. Alle filmpjes die met boeren te maken hadden, analyseerde De Groene Amsterdammer op afzender, sentiment en wat er te zien was, om een beeld te krijgen van het aanbod dat TikTok heeft voor Nederlanders die in agricultuur zijn geïnteresseerd. De reis gaat van lachend protesterende boeren naar bedreigingen aan het adres van politici, naar complotverwijzingen als #greatreset.
Wat er gebeurt als je een gevoelige politieke discussie uit handen geeft aan een algoritme? De reis van account 1 duurt een uur en twaalf minuten. Zoals bij elk nieuw account komen eerst vloggers langs, grappige filmpjes en memes. Het 29ste filmpje is het eerste dat over boeren gaat. Het is de video waarin de jongen de politieagent overeind helpt. Vervolgens komen er weer andere beelden; twee meiden op citytrip, een recept voor komkommersushi, iemand die een kat aait, tot filmpje 88: onder het nummer Sound of da police zien we hoe boeren staande worden gehouden door de politie. Eronder de opmerking: ‘Dit doet de politie dus met boeren die de mening willen laten horen. Ze doen net of ze moordenaars zijn. #Vollgass, #Farmersdefenceforce, #boerenonderelkaar, #boerenstakingenzijngoedvoornederland’.
Het gaat nog even zo door. Katten, fitness, een reclame voor de Efteling. 111: een wegblokkade met trekkers. Iemand laat haar haar knippen, een fragment van Ajax. 122: trekkers op de snelweg. Een filmpje van een brutale kraai, Geert Wilders zegt dat het land vol is. Rond filmpje 141 komt het echt op gang: een vrouw is boos omdat ze door de blokkades geen boodschappen kan doen. 142: rijdende trekkers. 144: trekkers op de snelweg. 149: de politie probeert met boeren in gesprek te gaan. 150: #trotsopdeboer. 151: een vloggende boer. 152: een geblokkeerde Jumbo. Wat volgt zijn vrijwel uitsluitend boerenfilmpjes, vooral blokkades en soms nog algemene agricultuur. De tussenpozen worden steeds korter. Het aantal fragmenten uit de politiek, van Geert Wilders en Caroline van der Plas, neemt toe. Er zijn bedreigingen aan het adres van landbouwminister Christianne van der Wal. Meerdere filmpjes worden gemonteerd op een soundtrack met de naam ‘een kogel dor (sic) Jesse Klaver’.
Het is opvallend hoezeer juist filmpjes van protestboeren aanslaan. Op TikTok zoeken mensen zelden zelf naar een video en ze kijken ook niet naar wat hun vrienden delen. De meeste gebruikers zien gewoon wat ze wordt aangeraden door het algoritme dat toch al speciaal op hen is afgestemd. Dat betekent dat de beelden die goed scoren, dat vooral doen omdat ze door TikTok naar voren worden geschoven. De gemene deler van de best bekeken video’s is extremiteit. Filmpjes van brandende hooibalen, wegblokkades en politie doen het goed. Het sociale medium hoeft zelf niet politiek te sturen, maar de manier waarop het in elkaar steekt heeft wel politieke invloed. Net als op bijvoorbeeld Facebook worden vooral video’s aangeraden die emotie en reactie oproepen. Facebook grijpt daarin tegenwoordig in. Uit gelekte papieren bleek in 2021 dat het medium zelf heeft geconstateerd dat de manier waarop het algoritme was opgebouwd accounts ‘extreem snel’ een tunnel in stuurde van complottheorieën rondom QAnon.
Boerenfilmpjes worden op TikTok vaker bekeken dan op Facebook en Twitter. Er worden meer reacties onder geplaatst en ze krijgen meer likes. Dat zegt nog niet zoveel, omdat je sociale-mediaplatforms niet een-op-een met elkaar kunt vergelijken. Een ‘view’ wordt op Facebook bijvoorbeeld pas geteld als de gebruiker drie seconden blijft kijken, terwijl op TikTok een seconde al telt. En ook culturen zijn anders. Wie op Twitter iets liket, zegt daarmee tegen zijn volgers: dit vind ik leuk. Op TikTok like je vooral voor jezelf, om te zorgen dat je algoritme registreert dat jij meer van zulke video’s wil zien. Opvallend is wel dat TikTok in alles zo duidelijk de grootste is. Op Facebook, het grote comment-medium, wordt minder gereageerd dan op TikTok. Tussen de meest bekeken video’s van Twitter, Facebook en TikTok zitten miljoenen verschil.
Er zijn factoren waaraan je kunt zien waarom de filmpjes van boeren zo goed bekeken worden, los van het algoritme. De protesten hebben actuele nieuwswaarde en bij beelden van politie en conflict blijven veel mensen kijken omdat die nu eenmaal spannend zijn. Er zijn indrukwekkende droneshots van de snelwegblokkades. Knappe boerenzonen en -dochters doen leuke dansjes op protestliedjes. BoerBurgerBeweging weet het medium goed te bespelen, de partij laat voorvrouw Caroline van der Plas zelf vloggen en deelt fragmenten van haar in de Tweede Kamer. Er zijn creatieve compilaties van speeches die over beelden van protest worden gelegd, zoals van zanger Bennie Jolink: ‘Hadden we het hier al over boeren gehad? Dat dacht ik toch wel, of niet? Wie nou nog boer is, in de 21ste eeuw, in Nederland, die heeft lef. Dat is een kerel met een kop en met kloten. Hij wordt van alle kanten bedreigd en toch zegt de boer: hier, ik ben boer. En daar ben ik trots op!’
Wie een filmpje niet interessant vindt, kan meteen doorswipen. Maar als je blijft kijken, al is het maar een milliseconde, dan registreert Tiktok die aandacht. Het indelen in een categorie gaat heel snel en voor elke niche is wel aanbod. Hoe langer je kijkt, hoe sterker de fuik. Omdat de meeste mensen meer dan één interesse hebben, zien ze een combinatie van een aantal onderwerpen. De accounts van De Groene zijn alleen geïnteresseerd in boeren, dus die zien een bijna onverdunde reeks van boerenfilmpjes, zoveel dat er soms hele sequenties zijn waarin er niets anders voorbijkomt. De Groene testte daarom ook wat er gebeurt als je al andere interesses hebt en niet blijft hangen op boerenfilmpjes. Krijg je ze dan ook voorgeschoteld? Het korte antwoord is: ja. Ook in redelijk sterke fuiken, bijvoorbeeld van accounts die al honderden filmpjes van knutselen en creatieve hobby’s hebben bekeken, worden boerenfilmpjes nog af en toe aangeraden. Alleen bij de categorieën ‘fitness’ en ‘mode en make-up’ kwamen boeren uiteindelijk niet meer voor.
Voor de accounts die rechtstreeks de fuik in liepen, is vooral relevant wát ze zien. Wie een evenwichtig debat verwacht, is op TikTok op de verkeerde plek. De Groene-accounts zijn zonder politieke voorkeur TikTok op gestuurd, dus het zou te verwachten zijn dat ze alle hoeken van het commentaar op de stikstofcrisis aangeboden krijgen. Die hoeken bestaan: onafhankelijke media verslaan de protesten, gebruikers beargumenteren de stikstofmaatregelen, politieke partijen als de VVD plaatsten debatfragmenten waarin bekritiseerd wordt hoe de protesten op sommige plaatsen uit de hand liepen. Maar geen van de tien accounts krijgt veel kritische of zelfs neutrale filmpjes te zien. Van alle 240 unieke boerenfilmpjes die we door het algoritme aangeraden kregen, is 87% ondersteunend richting de boerenprotesten. 24 filmpjes (10%) doen verslag en/of zijn neutraal, vier video’s zijn satirisch (bijvoorbeeld een filmpje van het programma Even tot hier) en slechts in drie video’s (1,3%) is mild pro-maatregel- of anti-protestgeluid te horen.
Door te analyseren hoe de hashtags onder video’s met elkaar verbonden zijn, kreeg De Groene Amsterdammer een beeld van het politieke veld waarin boerenfilmpjes zich op TikTok bevinden. De meest gebruikte hashtag is ‘FYP’, dat betekent ‘for you page’ en wordt door TikTokkers gebruikt zodat ze in de aangeraden video’s van andere gebruikers terechtkomen. In het centrum van het netwerk zien we de hashtags ‘boerenaandemacht’, ‘trotsopdeboer’ en ‘protest’. Rechtsonder in het veld staan agricultuurgerelateerde hashtags: trekkermerken, ‘#farmlife’ – die hebben niets met de boerenprotesten te maken.
Rechtsboven is een interessant uitstulpsel te zien. Van #trotsopdeboer word je doorgeloodst naar #nofarmersnofood, en dan naar #thegreatreset, #agenda2030 en #newworldorder. Dat zijn allemaal verwijzingen naar complottheorieën, in het bijzonder naar de plannen van het World Economic Forum, die een grote samenzwering zouden zijn van de elite tegen onder meer de boeren. Complotgerelateerde hashtags komen weliswaar relatief minder voor, maar de video’s blijven niet in de marge hangen. Sterker nog, de populairste video die ons is aangeraden komt oorspronkelijk uit de Telegram-chatgroep Klokkenluiders, waarin veel desinformatie en complottheorieën worden verspreid. In het filmpje zien we beelden van protesterende boeren die mest voor een gemeentehuis gieren. Met hashtags als ‘#think4you’ en ‘#timetowakeup’ zijn de protestboeren een nuttig vehikel voor de verspreiding van complottheorieën.
Die verspreiding gaat zo makkelijk omdat TikTok egalitair is. Filmpjes van mensen zonder veel volgers staan naast die van influencers, waardoor in principe elk filmpje van het ene op het andere moment viraal kan gaan. Op andere sociale media was dat lang voorbehouden aan accounts die al veel volgers hadden. Wie op YouTube groot of veelbekeken is, was al bekend of heeft meestal lang moeten bouwen aan een volgersschare. Influencers en journalistieke kanalen worden de laatste jaren aangesproken op hun publieke verantwoordelijkheid. Sociale media werken daaraan mee; Twitter merkt bijvoorbeeld onbetrouwbare informatie aan en op Instagram moeten influencers aangeven of een filmpje gesponsord is. De willekeur op TikTok zorgt ervoor dat niemand echt verantwoordelijk is voor het discours dat zich er voltrekt. Nu steeds meer sociale media de functies van TikTok kopiëren, zoals 'reels’ op Instagram en Facebook en ‘shorts’ op YouTube, is de vraag hoe het publieke debat daarop zal reageren.
De video van Klokkenluiders bevindt zich ideologisch rechtsboven in het veld, waar gebruikers richting complottheorieën worden getrokken. Maar ook in het mildere centrum wordt gevlogd over het omverwerpen van de overheid. Onder de kop ‘Nederland gaat plat’ zien we een compilatie van rijdende trekkers, boeren die tussen een blokkade door lopen en een grote brand langs de snelweg. Er is een nummer onder gedubd dat op TikTok bijna als een protestlied van de boeren geldt: Helicopter van Outsiders & The Darkraver. ‘Er is maar een ding zeker in het leven en dat is de dood. Diep in ons hart zijn we allemaal rebellen. Vandaag is de dag dat we opstaan tegen alle regels en de orde. Vanaf nu is er alleen nog maar chaos, dit is wij tegen de rest. Je kan meedoen of weglopen.’
Lees ook de verantwoording van dit onderzoek