‘Njet vojne’, nee tegen oorlog, heeft in het cyrillisch schrift eerst drie letters, dan vijf. Deze leus, die sinds de oorlog in Oekraïne op spandoeken en online verschijnt, mogen Russen niet meer gebruiken. Op protesteren tegen de oorlog staan celstraffen en boetes, ook als je alleen op sociale media post, ook als je protesteert in een privébericht. En dus worden protesten cryptischer. Sommige Russen plaatsen eerst drie sterretjes op sociale media, dan vijf: *** *****.
Het is een kleine vorm van protest in een land waar dat niet meer is toegestaan, vergelijkbaar met de witte papiertjes waarmee Russen sinds de oorlog de straat op gaan, waarmee ze laten weten dat ze niets meer mogen zeggen. Op Facebook en Instagram vervingen sommigen hun profielfoto door zwart beeld. ‘Die akelige zwarte bolletjes’, noemt UvA-hoogleraar Slavische talen en culturen Ellen Rutten het als ze door haar Facebook-tijdlijn scrolt, langs oud-studenten, collega’s en vrienden. Veel Russische accounts zijn inactief nu Facebook, Instagram en TikTok niet meer vanuit Rusland te bereiken zijn. Enkele zijn nog in gebruik via een vpn-verbinding, waarmee je nationale blokkades kunt omzeilen.
Rutten is onder de indruk van de manier waarop Russen hun protest weten te ‘memeficeren’, hoe ze weten in te spelen op algoritmes die hun berichten viraal laten gaan zodat ze ondanks alles zo veel mogelijk mensen weten te bereiken, terwijl ze steeds de grenzen van de censuur opzoeken. Wat haar raakte, was een bericht met daarin ballerina’s. Acht ballerina’s, eerst drie dan vijf, niet alleen als verwijzing naar ‘njet vojne’ maar ook naar Tsjaikovski’s Zwanenmeer, het ballet dat in de Sovjet-Unie op televisie werd vertoond wanneer een leider kwam te overlijden. Het zwanenmeer werd in 1991 uitgezonden toen door een coup een einde kwam aan de Sovjet-Unie, en in 2022 toen een van de laatste onafhankelijke Russische tv-zenders, Dozjd, uit de lucht ging. Het zijn beelden die het collectieve bewustzijn prikkelen.
Rusland heeft een traditie van schrijvers die dat bewustzijn bewaken en zich opwerpen als politiek geëngageerde beschermers van de cultuur. Vanuit het idee dat deze meer-dan-schrijvers zich ook wel online zouden mengen in het publieke debat begon Rutten rond de Russische verkiezingen van 2008 een onderzoek naar bloggende schrijvers op de populaire blogsite LiveJournal. Tot haar verbazing ving ze bot, de schrijvers blogden over heel andere onderwerpen zoals de lente en kersentaart. Het artikel kreeg de naam Why Russian Writers Didn’t Blog on the 2008 Elections. Hoewel het internet niet gecensureerd was, leken de verkiezingen de schrijvers niet te interesseren, en Rutten vond geen eenduidige reden waarom niet. Misschien kon je spreken van een nieuwe postmoderne visie op het schrijverschap – dat in die tijd niet langer politiek geëngageerd hoefde te zijn. Anderzijds kon het zijn dat de uitslag toch wel vaststond, en dus niet interessant genoeg was om over te bloggen.
Na de verkiezing van Vladimir Poetin in 2012 en de Russische inval in Oekraïne in 2014 herhaalde Rutten haar onderzoek, en deze keer was er iets veranderd. Inmiddels waren dezelfde schrijvers van internet-native blogs gemigreerd naar grote sociale-mediaplatforms als Facebook, Instagram en Twitter, en ditmaal riepen ze hun lezers wel op tot actie, protest en stemmen. Het engagement was terug van weggeweest, deze keer versterkt door wereldwijde platforms.
Op 24 februari viel Rusland Oekraïne binnen. Op 4 maart werden Facebook en Twitter geblokkeerd, op 16 maart volgde Instagram. TikTok was in Rusland een lege huls omdat Russen er niets mogen plaatsen of zien over de oorlog, en is sinds vorige week ook niet meer goed bereikbaar. Alleen YouTube is er nog, hoewel experts niet weten waarom. Het is illegaal geworden om in Rusland informatie over de oorlog te verspreiden, dus zelfs wie met een vpn op de Amerikaanse sociale media terechtkomt kan niet vrij spreken. Aan het begin van de oorlog werden willekeurige mensen op straat door de politie aangehouden, die inzage eiste in privé-berichten op hun telefoons. ‘Dit is expliciet geen kritiek op de Russische overheid’, appte een Rus naar een Nederlandse collega, ‘maar laten we elkaar geen berichten sturen over de situatie in Oekraïne.’
Met het afsluiten van deze kanalen is de wereld van veel Russen binnen een maand een stuk kleiner geworden, en is ook de vrije uitwisseling van kennis tussen Rusland en de rest van de wereld voor een belangrijk deel afgesloten. Hoewel Rutten nog moet beginnen aan een tweede herhaling van haar onderzoek, ziet ze op haar tijdlijnen nog verrassend veel schrijvers die zich nu vanuit Rusland over de oorlog uitlaten. Hun namen noemt ze liever niet, uit zorg om hun veiligheid.
‘Rusland verdwijnt achter een digitaal ijzeren gordijn’, kopte de nos in maart over de afsluiting van sociale media. Dat gordijn is al sinds 2019 in de maak en draagt de naam Russisch soeverein internet. Voor die tijd was de houding van Rusland tegenover het internet – sociale media in het bijzonder – uniek. Anders dan China heeft Rusland geen great firewall en geen volledig alternatief nationaal internet voor Russische burgers. In plaats daarvan was het internet sinds de jaren negentig ongeveer censuurvrij, vertelt onderzoeker Sergej Sanovitsj telefonisch vanuit de universiteit van Princeton, waar hij is gespecialiseerd in Russische internetpropaganda. ‘Toen hij aan de macht kwam heeft Poetin expliciet gezegd dat het internet vrij zou blijven.’
Het internet was nog open toen Dimitri Medvedev in 2008 president van Rusland werd. Vladimir Poetin, die toen tijdelijk vice-president was, had inmiddels al controle over de traditionele media en dat bleef zo, hoewel dat officieel niet zijn portefeuille was. Het internet was nog niet relevant, vertelt Sanovitsj, en bleef daarom lang vrij van censuur en zelfs propaganda. ‘Geen enkel ander land kende in die tijd een groter verschil tussen online en offline vrijheid.’
Hoewel Medvedevs presidentschap volgens Sanovitsj onbeduidend was, heeft hij wel een sleutelrol gespeeld in de aanpak van het web. Omdat Poetin de macht hield over de televisie gebruikte Medvedev sociale media. Hij plaatste zijn manifest in een online krant en liet zijn team gebruikmaken van Facebook en Twitter om met zijn kiezers in gesprek te gaan. In aanloop naar de verkiezingen van 2012 begon ook de oppositie zich te roeren. Mensen riepen op sociale media op om niet op Poetin te stemmen en er werden grote protesten tegen verkiezingsfraude georganiseerd.
‘Nadat Poetin terugkeerde in het Kremlin werden Medvedevs medewerkers aangenomen om zijn strategie van digitalisering onder Poetin verder uit te werken’, vertelt Sanovitsj. Het leidde tot de oprichting van het Internet Research Agency (ira), van waaruit trollenlegers de publieke opinie probeerden te beïnvloeden. Eerst binnenlands, maar al snel ook gericht op de rest van de wereld. Zo werd in het Mueller-rapport over de Amerikaanse verkiezingen van 2016 vastgesteld dat er sprake was van Russische inmenging en berichtte De Groene Amsterdammer over de manier waarop ira-trollen propaganda verspreidden over het neerhalen van vlucht mh17. ‘Een pionierstrategie’, noemt Sanovitsj het. ‘En het werkte juist omdat het internet in Rusland niet geïsoleerd was, zoals in China. Russische trollen gebruikten al die internationale platforms al voor hun eigen bedrijven en sociale levens, dus ze wisten hoe ze werkten.’
Meer dan de helft van de Russische bevolking gebruikt YouTube; Instagram is iets kleiner, maar ook populair. Om in Rusland te kunnen blijven werken, deden de meeste grote techbedrijven voor de oorlog concessies aan de Russische staat. Zo werd vorig jaar tijdens de herverkiezing van Poetin de ‘slim kiezen’-app van oppositieleider Aleksej Navalny door Apple en Google uit hun winkels verwijderd, onder fikse druk van de Russische staat. De topvrouw van Google in Rusland werd door agenten thuis opgezocht en bedreigd met gevangenisstraf.
Hoewel deze sociale media een grote potentie hebben om burgers onafhankelijke informatie te verschaffen, wist de Russische overheid dat nadeel door strategische inmenging deels te neutraliseren, zegt Sanovitsj, maar is inmiddels overgegaan tot repressie. ‘Online is er niet veel veranderd, maar offline wel, namelijk het karakter van het regime. Rusland ging van een electorale autocratie naar een volledige, bijna personalistische autocratie. En nu beweegt het naar totalitarisme. Zo’n regime is natuurlijk niet te verenigen met welke soort toegang tot informatie dan ook.’
Een great firewall is er nog niet, maar er is wel het streven om Rusland op termijn online van de rest van de wereld af te kunnen sluiten. Sinds 2019 is het ‘Russische soevereine internet’ per wet geregeld, vertelt Mariëlle Wijermars telefonisch. Aan de universiteit van Maastricht doet ze onderzoek naar digitale media en politiek. Ze is gespecialiseerd in het Russische internet en onderzoekt hoe autoritaire regimes controle proberen uit te oefenen over sociale media. Het is een as waarop enerzijds toegang tot sommige informatie kan worden afgeschermd of juist geboden, en anderzijds sommige mensen wel en niet aan het woord kunnen komen. Een semi-vrij internet werkt in het voordeel van autocratieën, omdat zij daar ook de bevolking kunnen monitoren en beïnvloeden.
Een volledig op zichzelf staand internet komt sinds de oorlog extra in beeld. De kern van het Russische soevereine internet is dat al het internetverkeer gecentraliseerd moet worden en in Rusland moet kunnen worden geïnspecteerd, zegt Wijermars. ‘Dataverkeer moet zo veel mogelijk binnen de Russische grenzen blijven. Ook moet bij telecom- en internetaanbieders speciale overheidsapparatuur worden neergezet die het mogelijk maakt om dataverkeer op een geavanceerde manier te analyseren. Met deze deep packet inspection kunnen ze vervolgens sommige datastromen isoleren en beperken.’
Sinds 2012 is het in Rusland wettelijk toegestaan om websites op een zwarte lijst te zetten en zo te blokkeren, maar dat ging niet altijd even soepel, vertelt Wijermars. ‘Als eerder een website geblokkeerd moest worden, moest het eerst op een zwarte lijst komen en vervolgens moest elke internetserviceprovider de toegang zelf blokkeren. Door de overheidsapparaten kan de Russische internetwaakhond Roskomnadzor dat nu gewoon zelf doen, en veel nauwkeuriger.’
De wetgeving uit 2019 zorgt dat het juridisch mogelijk is om Rusland online los te koppelen van de rest van de wereld, zegt Wijermars. ‘Op het moment dat de integriteit van het Russische internet in gevaar is mag het worden afgesloten en zou het Russische internet binnenlands moeten blijven werken.’ Maar hoewel daar al over wordt gesproken, kan het technisch nog niet. ‘De kern, het routen en het monitoren van datapakketjes, lijkt al geregeld’, zegt Wijermars. ‘Maar de vraag is welke diensten daarbovenop zijn gebouwd. Niet voor elke dienst is een Russisch alternatief.’ Door de sancties zijn er bovendien problemen met de levering van telecomapparatuur. Westerse internetbedrijven trekken zich terug uit Rusland of zijn gestopt met het verlengen van contracten, waardoor het internet zelf begint te haperen. Mobiele aanbieders mogen van de Russische overheid al geen onbeperkte databundels meer verstrekken.
De Russische internetbeperkingen hebben vaak te maken met Ruslands relatie tot zijn buurlanden, vooral Oekraïne. Hoewel de zwarte lijst voor websites al sinds 2012 bestaat en erop gericht zou zijn om bijvoorbeeld kinderpornografie te blokkeren, werd die al vanaf 2013 voor politieke gronden gebruikt, bijvoorbeeld tijdens de Euromaidan-protesten in Oekraïne. Websites van kritische intellectuelen als Garry Kasparov werden geblokkeerd en Rusland deed een eerste poging om sociale media aan banden te leggen. ‘Het was een directe reactie op die protestbewegingen, eerst rond de verkiezingen in Rusland en daarna in Oekraïne’, zegt Wijermars. ‘Om te zorgen dat zij hun informatie niet konden verspreiden. Rond die tijd begon de druk op te lopen.’
Tijdens de Maidan-revolutie begon ook het conflict tussen het Russische sociale medium VKontakte en de staat, dat ertoe leidde dat ceo Pavel Doerov opstapte, in ballingschap ging en het sociale netwerk Telegram oprichtte. Sindsdien is VKontakte eigendom van het Russische internetbedrijf Mail.ru Group, dat tot voor kort in handen was van de loyale oligarch Alisjer Oesmanov.
Maar zelfs voordat Rusland de eerste website blokkeerde was er al verregaande online controle, zegt Wijermars. Het vervolgen van mensen voor online uitspraken, het opslaan van gebruikersdata zodat de veiligheidsdiensten ze kunnen inspecteren. Het was alleen minder groot, minder zichtbaar en redelijk subtiel. ‘Mensen zagen het misschien nog niet als risico. Nu is het bijna zeker dat je er problemen mee krijgt als je kritische berichten plaatst. De omgeving is veranderd.’
Het stoort Wijermars dat men er snel van uitgaat dat de blokkade van sociale media er niet toe doet omdat die makkelijk te omzeilen is met een vpn-verbinding. Het moeten installeren is al een extra blokkade die veel gebruikers zal afschrikken. Door repressie tegen onafhankelijke Russische media staat bovendien ook het aanbod op het vrije internet onder druk. En belangrijker nog, de onafhankelijke informatie die je leest over de oorlog in Oekraïne mag je niet verspreiden. Begin april pleitte oppositieleider Aleksej Navalny ervoor om de grote sociale media advertenties te laten plaatsen met het echte verhaal over de oorlog in Oekraïne, zodat de Russen die nog op hun vertrouwde sociale media kunnen komen op die manier informatie krijgen.
Het zou een goed begin zijn, zegt Sanovitsj. Daarnaast zouden Amerikaanse bedrijven wat hem betreft moeten stoppen met het tegemoetkomen aan de eisen van de Russische overheid. Bedrijven als Apple en Google zouden niet alleen vpn-diensten moeten aanbieden, maar ze ook automatisch en gratis moeten activeren. ‘Zelfs als vpn-verbindingen overal beschikbaar zouden zijn, zelfs als de Russische overheid die niet ook zou kunnen blokkeren, zelfs als ze goedkoop of gratis waren, zelfs als Russische creditcards niet geblokkeerd waren – als dat allemaal waar was, en dat is het niet, dan nog is het onwaarschijnlijk dat de meeste Russen de moeite zullen nemen om een vpn te installeren’, zegt Sanovitsj. ‘We hebben te maken met een overschot aan informatie. Zelfs een lage drempel om bij de juiste informatie te kunnen komen is al effectief, omdat de meeste mensen gewoon naar iets anders gaan kijken.’ Door ze automatisch gratis te installeren, wordt die drempel opgeheven.
Er is nog een oplossing, zegt Sanovitsj. Voor Russen die zelf geen berichten kunnen plaatsen, bestaat sinds enkele weken het platform Bezopasni Repost – veilige repost. Het platform is op alle netwerken actief, en plaatst de berichten die Russen zelf niet kunnen plaatsen. ‘Mensen met veel volgers die al in het buitenland zijn omdat ze onder Poetin niet terug kunnen naar Rusland, kunnen de berichten op verschillende platforms reposten en zo viraal laten gaan. De oorlog pakt niet goed uit voor Rusland, en het is belangrijk dat dat bericht Russen bereikt.’
De strategie van Rusland was lange tijd dat er geen eigen informatieagenda was, maar dat de agenda van andere mensen vernietigd moest worden, zegt Sanovitsj. Trollenlegers creëerden zeer effectief chaos en wantrouwen. Maar nu er een specifieke boodschap nodig is, namelijk dat Oekraïne aan het verliezen is, hapert die strategie en is de enige mogelijkheid het afsluiten van de kanalen naar andere informatie.
Sanovitsj ziet dat informatieoorlog door Rusland is verloren, binnenlands en in het buitenland. Toch zegt hij dat liever niet, want het zou impliceren dat Rusland aan het winnen is, maar dat wij dat simpelweg niet weten. ‘Nee, ze zijn de échte oorlog aan het verliezen, daarom hebben ze zo’n probleem. De originele sociale-mediastrategie was bedoeld voor een situatie waarin Oekraïne met de grond gelijk zou worden gemaakt, maar dat gebeurde niet. Nu blijkt dat er geen plan B is, en dus gaat de politie achter mensen aan die iets op Facebook posten, of die de straat op gaan met een leeg vel papier.’