Als je het Koerden vraagt - en het stikt op de sociale media van de filmpjes waarin verslaggevers dat doen – dan wint Selahattin Demirtaş de Turkse presidentsverkiezingen. De voormalige co-leider van de hdp, de linkse partij die stevig verankerd is in de Koerdische beweging, zit echter al zes jaar in de gevangenis en is helemaal geen kandidaat. Toch wordt zijn naam vaak genoemd door mensen die de microfoon voorgehouden krijgen met de vraag: ‘Op wie ga je stemmen?’
Na even doorvragen verandert dat in een stem voor Kemal Kılıçdaroğlu, de kandidaat van oppositiepartij chp. Of de geïnterviewden zeggen: ‘Ik stem op wie Demirtaş wil dat ik stem.’ Kılıçdaroğlu dus. Volgens lokale opiniepeilingen gaan Koerden vooral op Kılıçdaroğlu stemmen, niet omdat ze hém vertrouwen, maar omdat ze de man vertrouwen die ze als hun leider beschouwen. Als ‘Selo’, de koosnaam voor Demirtaş, het zegt, is het goed.
Het zetje van Selo is onontbeerlijk voor Kılıçdaroğlu om te winnen. Nog nooit eerder in de honderdjarige geschiedenis van het moderne Turkije stemden Koerden massaal op een politicus van de chp, de Republikeinse Volkspartij die werd opgericht door Kemal Atatürk. Deze vader des vaderlands verordonneerde in 1923 dat iedereen die in Turkije woont een Turk is, ook degenen die dat niet zo ervaren.
De chp van 1923 is natuurlijk niet de chp van 2023. Maar ook de afgelopen jaren heeft de partij zich niet ingezet voor de rechten van Koerden. Demirtaş en ook andere Koerdische parlementsleden raakten hun parlementaire immuniteit kwijt met instemming van de chp. Ze konden daardoor vervolgd, veroordeeld en opgesloten worden. Ook de militaire operaties tegen Koerden over de grens in Irak en Syrië worden gesteund door Kılıçdaroğlu’s partij. En toen eind april tweehonderd Koerdische politici, advocaten, journalisten en zelfs acteurs werden opgepakt die zich bij de verkiezingsalliantie van de hdp hadden aangesloten, sprak Kılıçdaroğlu zich daar niet tegen uit.
Toch spreken Koerden nu in positieve bewoordingen over de voorman van de chp. ‘Hij is een goed mens’, zegt een lerares uit de provincie Batman. ‘Hij is veranderingsgezind’, vindt haar man, ook een leraar. Een eigenaar van een aantal tankstations in de provincie Diyarbakır en parttime boer noemt hem ‘een goede man’. Een muzikant uit Istanbul omschrijft hem als ‘zachtaardig’ en een actief hdp-lid uit Istanbul vindt hem ‘kalm en niet agressief’. Vertrouwen ze Kılıçdaroğlu ook? ‘Nee’, antwoorden de twee leraren onmiddellijk. ‘Nee’, zegt de garagehouder uit Diyarbakır, ‘maar dat hoeft ook niet.’ Het Istanbulse hdp-lid: ‘Wij vertrouwen alleen op onszelf.’
Waarom kiezen Koerden voor een kandidaat die maandenlang niet eens met politici van de hdp gezien wilde worden en die de partij ook niet uitnodigde om zich bij de grote oppositiealliantie aan te sluiten? Wat hoopt de hdp te bereiken met de steun aan Kılıçdaroğlu? De Koerdische stem is bij de aanstaande verkiezingen cruciaal. Wie de ongeveer zes à zeven miljoen hdp-stemmers achter zich krijgt, heeft de presidentverkiezingen gewonnen. Bij de parlementsverkiezingen die op dezelfde dag worden gehouden doet de hdp mee onder de vlag van de Yeşil Sol Parti (ysp), Groen Links. Want de kans dat de hdp nog voor de verkiezingen verboden wordt, is levensgroot. Ook daar sprak Kılıçdaroğlu zich niet tegen uit.
Bij de presidentsverkiezingen van 2014 was Selahattin Demirtaş wel kandidaat en scoorde hij tien procent van de stemmen. Dat lijkt mager, maar dit percentage was niet mogelijk geweest zonder de stem van Turkse kiezers. De partij trok ook buiten de traditionele Koerdische aanhang stemmen. Bij de parlementsverkiezingen van juni 2015 kreeg de hdp dertien procent van de stemmen, ruim boven de kiesdrempel van tien procent, en daardoor raakte regeringspartij akp haar meerderheid in het parlement kwijt.
Na mislukte coalitiebesprekingen kwamen er in november van dat jaar nieuwe verkiezingen, waarbij de akp een alliantie aanging met de Grijze Wolven van de mhp. Tegelijkertijd voerde de president de strijd tegen de gewapende Koerden van de pkk weer op, waardoor een voorzichtig vredesproces de nek werd omgedraaid. Zo herwon de akp de meerderheid van de stemmen in het parlement.
De hdp is geworteld in de Koerdische politieke beweging, maar is nadrukkelijk ook een Turkse partij. De alliantie van allerlei groepen van linkse, socialistische signatuur is traditioneel sterk in de Koerdische provincies, maar verbindt de vrijheid van de Koerden aan de vrijheid van andere gemarginaliseerde groepen in de samenleving. Van arbeiders en vrouwen tot Armeniërs, van Roma en de lhbtiq-gemeenschap tot vluchtelingen. Het leiderschap is gemengd. Demirtaş gaf samen met de Turkse Figen Yüksekdağ (die ook sinds zes jaar gevangen zit) leiding. De huidige leiders zijn de Koerdische Pervin Buldan en de Turk Mithat Sancar.
Tot eind maart was het onduidelijk of de hdp met een eigen kandidaat zou meedoen aan de presidentsverkiezingen. De beslissing hing af van wie de oppositiealliantie naar voren zou schuiven. Die bestaat uit zes partijen, waarvan vier kleintjes die nauwelijks stemmen trekken en de chp en de IYI Parti. Die laatste wordt geleid door Meral Akşener, een oudgediende in de Turkse politiek die zich afscheidde van de mhp en er een ultranationalistische ideologie op nahoudt. De IYI Parti had zelf geen kandidaat en had een voorkeur voor twee politici van de chp: de populaire burgemeesters Ekrem Imamoğlu (Istanbul) en Mansur Yavaş (Ankara). Zij zouden meer stemmen trekken dan de kleurloze Kılıçdaroğlu.
Maar de chp wist dondersgoed dat de twee burgemeesters onaanvaardbaar waren voor de hdp, want Imamoğlu en Yavaş zijn beiden te nationalistisch voor de Koerden. Alleen Kılıçdaroğlu kon de hdp ervan weerhouden een eigen kandidaat in te zetten en zo de kans op winst in de eerste ronde vergroten. Dit kon echter niet hardop worden gezegd, want de kans bestond dat dan Akşener van de IYI Parti woedend de alliantie zou verlaten. Bovendien gaf het Erdoğan de munitie om de oppositie af te schilderen als ‘terroristenvrienden’.
Inmiddels is Kılıçdaroğlu’s ster rijzende. In video’s sprak hij zijn afkeuring uit over de manier waarop de regering Koerden in één adem noemt met terrorisme. Ook een video waarin hij hardop zei dat hij een aleviet is, werd zeer goed bekeken. Toch is de bekende Koerdische mensenrechtenadvocaat Eren Keskin, zelf ook verwikkeld in rechtszaken vanwege vage terrorismebeschuldigingen, niet overtuigd. ‘Kılıçdaroğlu is een verdediger van de officiële ideologie van de Turkse staat, het kemalisme, waarvan de Turkse en soennitische identiteit de basis vormt’, schrijft ze in een e-mail. ‘Het is positief dat hij zegt dat hij aleviet is, maar de onderliggende kwestie is dat het zó belangrijk is in een land waar nota bene miljoenen alevieten wonen. Die ironie mag niemand ontgaan.’
Het stelt Keskin niet gerust dat Kılıçdaroğlu zich nu positief uit over de Koerden. ‘We zullen moeten zien welke politiek hij bedrijft als hij wordt gekozen en of dat in lijn is met zijn woorden. Ik ben daar bezorgd over.’ De mensenrechtenadvocaat werd in april nog twee keer opgepakt in Istanbul, bij een poging van de zogeheten ‘Zaterdagmoeders’ om gerechtigheid te eisen voor de verdwijning van hun familieleden in de jaren negentig van de vorige eeuw. In de Koerdische regio’s van het land werden toen honderden politiek actieve Koerden ontvoerd, waarna ze spoorloos verdwenen. De moeders komen al honderden zaterdagen samen, maar de laatste jaren wordt het demonstreren ze onmogelijk gemaakt. Het is een van de kwesties waarover de archieven van de staat geopend moeten worden; schuldigen moeten berecht worden om de Koerdische kwestie op te lossen.
Het concept ‘broederschap’, waar Kılıçdaroğlu in zijn ‘Koerdenvideo’ over sprak, is wat dat betreft problematisch. In de kemalistische ideologie is dat een gedwongen broederschap. Toen Turkije honderd jaar geleden werd gesticht, was er ruimte voor rechten voor religieuze minderheden zoals christenen en joden, maar niet voor etnische. Koerden moesten verder met een Turkse identiteit,
De kemalistische ‘broederschap’ betekent dat Koerden en Turken dezelfde godsdienst hebben en ook dezelfde geschiedenis, dezelfde taal, dezelfde etniciteit, dezelfde cultuur. Dat doet geen recht aan de Koerdische geschiedenis, taal en cultuur en ontkent dat Koerden recht op politieke zelfbeschikking hebben. Koerden die die rechten wel opeisen, ‘breken’ de broederschap, breken daarmee de basis van het ondeelbare heilige moederland en zijn ‘separatisten’ en daarmee ‘terroristen’.
Bij veel Koerden gaan dus de haren recht overeind staan als Kılıçdaroğlu het over broederschap heeft, terwijl hij nationalistische Turken daarmee juist aanspreekt. Ziedaar de balanceeract van de oppositiekandidaat.
Waarom gaan Koerden stemmen op de vertegenwoordiger van de ideologie die aan de basis staat van hun onderdrukking? ‘Het doel is groter dan Kılıçdaroğlu’, antwoordt Delal Seven, een alevitische Koerd uit de provincie Bingöl die in Istanbul woont en al jaren actief lid is van de hdp. ‘Het doel is: eerst van Erdoğan afkomen, dan verder werken aan het oplossen van de Koerdische kwestie. Nu moeten we een einde maken aan de one man rule en als het daarvoor nodig is om op Kılıçdaroğlu te stemmen, dan zit er niks anders op.’
Ze is teleurgesteld in de chp-leider omdat hij zich niet heeft uitgesproken tegen de massadetenties in april, en ook niet toen een rechtbank eerder dit jaar besloot de hdp een groot deel van haar subsidie af te nemen. ‘Mijn identiteit als feminist en als alevitische Koerd dwingt me uitgesproken en moedig te zijn en mijn identiteit nooit te verbergen. Voor wie verstopt Kılıçdaroğlu zich? Voor hem is het blijkbaar een grote stap om hardop te zeggen dat hij een aleviet is, maar voor de mensheid is het maar een babystapje.’
Seven vindt het moeilijker om voor de chp te stemmen dan voor Kılıçdaroğlu. ‘Maar ik heb een paar jaar geleden al voor Imamoğlu gestemd’, zegt ze lachend, ‘dus ik ben toch al besmet.’ Imamoğlu won in 2019 de lokale Istanbulse verkiezingen van de akp-kandidaat, waarna de verkiezingen ongeldig werden verklaard en opnieuw moesten. Imamoğlu won vervolgens met een nog overtuigender meerderheid. ‘Hij is een nationalistische Turk uit het Zwarte Zeegebied, eigenlijk een soort Erdoğan. Daar hebben we er genoeg van. Maar die verkiezingen zag ik als een referendum over Erdoğan. We lieten zien dat we hem samen kunnen verslaan.’
De nieuwe president gaat een behoorlijke ravage erven, waarschuwt Gönül Tol, directeur van het Centrum voor Turkije Studies van het Middle East Institute. ‘De economie ligt op z’n gat en tien provincies in het zuiden en zuidoosten van het land zijn door de aardbevingen van februari grotendeels onbewoonbaar geworden. Erdoğan zal niet van het toneel verdwijnen, maar wachten op het moment dat de nieuwe regering faalt en dan keihard terug willen komen. Om niet te vallen heeft Kılıçdaroğlu de Koerden in het parlement nodig, en die zullen daarvoor iets terug willen.’
Ze gelooft dat de alliantie van de chp met de IYI Parti niet op alle fronten zal standhouden en dat Akşener op punten die voor de Koerden van belang zijn zal aanschurken tegen de mhp en de akp. Kılıçdaroğlu zal dus moeten blijven laveren in een gecompliceerd speelveld. ‘Maar dat is juist wat hij goed kan, dat heeft hij de afgelopen maanden laten zien. Hij is een fatsoenlijke politicus die samenwerkingen wil smeden.’
De hdp, of eigenlijk dus de Yeşil Sol Parti, hoopt op honderd parlementariërs in het nieuwe parlement. Delal Seven vindt dat een symbolisch aantal om op te mikken. ‘Tijdens de eerste honderd jaar van de republiek zijn de Koerden in de steek gelaten, aan de tweede eeuw willen we bijdragen als een van de belangrijkste bouwers. We zullen Kılıçdaroğlu dwingen de juiste beslissingen te nemen.’
Cengiz Çandar, politiek commentator sinds decennia en nu prominent kandidaat-parlementslid voor de Yeşil Sol Parti, heeft met de adviseurs van Kılıçdaroğlu gebeld om hem ertoe te bewegen zich uit te spreken tegen de massadetenties van eind april. Çandar, die jaren geleden op verzoek van de akp een routekaart voor een oplossing van de Koerdische kwestie presenteerde die daarna in een la belandde, drong niet tot de chp’ers door. ‘Ze zeggen dat ze niet in de val van Erdoğan willen trappen’, zegt hij, ‘maar juist door zich níet uit te spreken trappen ze in die val. Door zijn angst om als terrorismesupporter weggezet te worden, geeft Kılıçdaroğlu juist toe aan de framing van Koerden die hij zegt af te wijzen.’
Voor de Koerdische stem hoeft Kılıçdaroğlu zich niet uit te spreken, die heeft hij toch wel, zegt Çandar. ‘Maar de mensen die opgepakt werden, zijn degenen die de stembusgang zullen controleren die zijn verkiezing mogelijk maken. De kiezer in Diyarbakır is belangrijker dan die in Izmir: in Diyarbakır stemt tachtig procent op Kılıçdaroğlu en dat haalt hij in Izmir niet. Hij zou hier gevoeliger voor moeten zijn.’ Dat is, voegt hij toe, nog afgezien van het respect voor de rechtsstaat dat Kılıçdaroğlu met de mond belijdt.
Dat de chp-leider dat percentage in Izmir mogelijk niet haalt, komt door de derde van de vier presidentskandidaten, Muharrem Ince. Zowel de chp als de hdp heeft alles uit de kast gehaald om Ince ervan te weerhouden zich kandidaat te stellen om zo de kans om Erdoğan in de eerste rond te verslaan te vergroten, maar Ince was niet te vermurwen. De oud-chp’er scoort volgens de peilingen tussen de vier en zes procent, wat net genoeg is om Kılıçdaroğlu onder de vijftig procent te houden en een tweede ronde nodig te maken. Natuurlijk, tot de resultaten op zondagavond 14 mei gaan binnenrollen, blijft het koffiedik kijken, maar nagelbijten wordt het.
Voor Çandar is het even wennen, campagne voeren voor een zetel in het parlement. Hij leefde de afgelopen zeven jaar in ballingschap in Zweden, werd door de hdp gevraagd zich kandidaat te stellen en accepteerde het aanbod. Terugkeren was spannend. ‘Er loopt een rechtszaak tegen me, dus er was een kans dat ik meteen opgepakt zou worden. Dat is gelukkig niet gebeurd.’
Na een bezoek aan Ankara om zijn kandidatuur officieel te maken, reisde hij door naar Diyarbakır, de stad waar hij verkiesbaar is. ‘Het was alsof ik maar een week ben weggeweest.’
Hij is hoopvol dat Erdoğan verslagen wordt én hoopvol voor daarna. Ook volgens Çandar hebben de Koerden de sleutel in handen. ‘We kunnen de Koerdische kwestie binnen een paar weken op de agenda zetten. Hoe? Geen enkele grondwetsverandering en geen enkele nieuwe wetgeving zal doorgevoerd kunnen worden zonder onze steun. Niet Kılıçdaroğlu, maar wij zijn de echte strijders.’
Hoe zal het voelen om voor een chp-leider te stemmen, een verdediger van het kemalisme? Het lerarenkoppel uit Batman is op vakantie. ‘Maar we laten het stemmen op Kılıçdaroğlu met een gerust hart over aan onze drie kinderen.’ De tankstationeigenaar uit Diyarbakır doet het ‘heel snel, zodat het snel voorbij is’. Advocaat Eren Keskin zal voor het eerst van haar leven op een kemalist stemmen om een einde te maken aan het autoritaire regime. ‘De stem die ik met mijn hart en met mijn geweten geef, gaat echter naar de ysp.’
Volgens recente peilingen van onderzoeksbureau Rawest gaat in Diyarbakır 79 procent in de tweede ronde op Kılıçdaroğlu stemmen, in de eerste ronde 66 procent. Andere Koerdische peilingen laten vergelijkbare percentages zien. Nieuw is dat bij de parlementsverkiezingen tien procent van de Koerdische stedelingen verwacht op de chp te gaan stemmen.