Een jonge filmmaker uit Estland tart de regels van de cinematografische taal in zijn debuutfilm zodanig dat het kijken ernaar de hersenen in een staat van totale verwarring brengt. In the Crosswind gaat over de deportatie in juni 1941 van duizenden inwoners van Estland, Letland en Litouwen op bevel van Josef Stalin. Vrouwen en kinderen werden naar Siberië gebracht terwijl de mannen op onbekende locaties in werkkampen en gevangenissen belandden. De regisseur, Martti Helde, vertelt dit tragische verhaal aan de hand van een reeks tableaux vivants, waarbij figuren in een scène tot stilstand komen terwijl het geheel zoals normaal wordt belicht en gefotografeerd.
Het effect dat Helde bereikt heeft te maken met ‘kijkintensiteit’. Hier hebben we een verhaal dat makkelijk te vertellen is via de normale weg. De hoofdpersonen zijn slachtoffers van de etnische zuivering. Een jonge vrouw, Erna (Laura Peterson), woont met haar man Heldur (Tarmo Song) en hun dochtertje Eliide (Mirt Preegel) op het platteland. Als de soldaten arriveren is dit idyllische leven afgelopen: Erna en Eliide worden op transport gezet naar Siberië. Wat er met Heldur gebeurt, blijft onduidelijk. De focus van de vertelling is de stem van de moeder die brieven aan haar man voorleest. Het verhaal lijkt een begin, midden en eind te hebben, een lineaire beweging langs gebeurtenissen die de toeschouwer op een bepaalde manier ontslaan van betrokkenheid. Daar steekt Helde een stokje voor – hij wil niet dat er gekeken wordt naar zijn film, hij wil dat de kijker zijn film ervaart. Om dit te bereiken gebruikt hij levend-beeldscènes, tableaux vivants die aanvankelijk confronterend zijn omdat ze al dat verschrikkelijks aan de deportaties zo beeldschoon afbeelden. De fotografie in zwart-wit glimt op bijna romantische wijze; en het punt is dat je onwillekeurig tijd hebt om te kijken.
Deze blik maakt medeplichtig. Dit is de kern: het gaat om het bijna gedwongen meevoelen met de emoties van de direct betrokkenen op het perron. Met de vreemde, meewarige houding van een vrouw gekleed in het zwart die blijkbaar alles in goede banen moet leiden. En met de angst van een oma die het hoofd van haar kleindochter probeert te beschermen. Hier is geen ontsnappen aan, dit is ‘kijkintensiteit’ zoals we die nog niet eerder hebben gezien. Vanuit het kamp, waar het leven een bevroren nachtmerrie is, schrijft Erna aan Heldur: ‘De tijd heeft een andere dimensie gekregen. Het tijdelijke is passé.’ Zo vangt ze ook onze ervaring. Onze hersenen snakken naar de logica van oorzaak en gevolg, maar niets hiervan. We zijn gevangenen in deze film, in de hel van het eeuwige moment.
Te zien vanaf 4 mei