Het gruwelijk lot

Deze rubriek is bedoeld als verspieder, maar omdat het twee verwante en belangrijke uitzendingen betreft, deze keer een terugblik. Op de eerste afleveringen van de lopende serie Onze jongens op Java van Coen Verbraak; en op Medialogica, aflevering Rawagede, van Jacco Versluis.

Ze behandelen dezelfde thematiek, waarbij Rawagede inzoomt op één casus en Java een oratorium is voor veertien stemmen over een groter geografisch en thematisch geheel. Waar Rawagede het vooral moet hebben van reconstructie door later geboren journalisten en historici, en doorloopt tot in de actualiteit, is Java een document van en door hoogbejaarde direct betrokkenen over het ‘daar en toen’. Oral history. Maar, ook gezien wat de serie losmaakt, nog altijd met grote betekenis voor nu.

Ik ervoer weer de ‘genade van late geboorte’: twaalf jaar eerder geboren was ik geen kind maar goed, fout of grijs tijdens de bezetting geweest; en had ik direct daarna op een schip naar de Gordel van Smaragd en in een koloniale oorlog kunnen belanden. En daar kunnen worden begraven of getekend voor het leven kunnen terugkeren. Geen idee hadden die jongens over wat hun te wachten stond, noch over waar het eigenlijk om ging. Op communisten en sommige sociaal-democraten na waren de meesten overtuigd van het feit dat Indië ‘van ons’ was, dat we daar ontwikkeling in veel betekenissen brachten en dat Soekarno louter collaboreerde met Japanse nazi-vrienden. Het gruwelijk lot van veel Nederlanders in kampen en bij dwangarbeid was bekend (al was er weinig aandacht voor); dat van de tweeënhalf tot vier miljoen onder de Japanners omgekomen Javanen totaal niet.

En daar zitten ze, oud maar scherp, en met de kennis van nu. Die sommigen deed veranderen van visie, anderen niet. Van held Joop Hueting (inmiddels overleden), die in 1969 klokkenluider werd inzake oorlogsmisdaden, tot degenen die hem nog altijd als matennaaier en verrader zien. Al had hij dan volgens een enkeling uit die groep feitelijk gelijk. Verbraak is uitstekend als altijd, vragend naar motieven, relatie tot bevolking, angst, brieven naar huis, eros (Nederlandse commando’s onder de hoede van Amerikanen kregen als enigen condooms; getrouwde mannen werden niet geïnspecteerd op geslachtsziekten, want…), thanatos (gedode kameraden, gemaakte slachtoffers), propaganda (verbluffend veel affiches). De thematische, afwisselende montage is fraai. Een must, deze reeks over onze grootste overzeese oorlog.

Maar ook Rawagede is indringend – over een van de grootste begane en onbestrafte vaderlandse oorlogsmisdaden die toch niet louter incident was. Daar zien we dat ons leger probeerde de publiciteit rond Rémy Limpachs openbarende boek te managen. Maar ook dat het Indonesische leger minstens zoveel invloed heeft op het grote, onafhankelijk bedoelde Indonesisch-Nederlandse onderzoek naar de dekolonisatie. Want de geschiedenis mag je dan gelijk geven, dat wast je handen niet met terugwerkende kracht volledig schoon. In beide producties zit werkelijk uniek, onthutsend historisch beeldmateriaal.