Het slechtste in jezelf naar boven halen is niet voor iedereen weggelegd. De ‘moordenaars’ in het televisiespel De verraders kunnen daarover meepraten. Die moeten elke nacht een persoon elimineren uit een groep BN’ers in een kasteel. Maar niemand mag ontdekken wie die eliminators zijn. Bij daglicht doen ze zich voor als onschuldige ‘getrouwen’, anders worden ze bij de dagelijkse stemmingsronde uit het spel verwijderd. Een zenuwslopende opdracht, bewees het eerste, veel bekeken seizoen van het in Nederland ontwikkelde format. Binnen een paar afleveringen veranderden de verraders in bleke schimmen, die bibberig in de camera verzuchtten hoe zwaar ze het hadden en na hun ontmaskering in tranen het spel verlieten.
Zo niet cabaretier Stefano Keizers. Die had natuurlijk niet voor niks een hand op zijn schouder gekregen bij de start van deze reality-variatie op het gezelschapsspel Weerwolfje. Het onnavolgbare enfant terrible zorgt in het theater en op tv steevast voor onrust en uitzinnigheid. Keizers betoonde zich in het tweede seizoen een satanische manipulator die middels gekonkel verdenkingen zaaide en vanwege zijn bevlogen speeches door iedereen als getrouwe werd gezien. Daarmee schopte hij het tot de finale.
Wat er toen gebeurde hield eind mei het shownieuws dagenlang bezig. Toen duidelijk werd dat Keizers niet als de enig overgebleven verrader zou triomferen, omdat zijn laatste twee tegenstanders hem doorhadden, keerde hij zich keihard tegen hen. Ze zouden geen ‘waardige winnaars’ zijn. YouTube-vlogster Dionne Slagter, geschrokken van Keizers laatste wanhoopsoffensief over de armoede waar hij sinds corona in was beland, bood hem nog de helft van de winst aan (een berg zilverstaven). Dat wees de verliezer smalend van de hand. Zelfs zijn aftocht, voor andere betrapte verraders een moment van vrolijke opluchting, voltrok zich in vurige toorn.
Onsportief en gemeen, was het volksoordeel over dit optreden. Bij de talkshow van Humberto Tan meldde de cabaretier, inmiddels weer vertrouwd monter, dat hij ‘eindeloos veel mailtjes’ had gekregen met de strekking ‘Ik heb je altijd een leuke jongen gevonden, maar na wat je nú hebt gedaan, haak ik af!’ Nou, dat gold ook voor hemzelf, stelde Keizers. Daags na de uitzending van de finale had hij al genereus zijn excuses aangeboden. ‘Met de kennis van nu blijft over: spijt van alles’, schreef hij op Twitter. En: ‘Lieve Dionne, dat ik niet tegen mijn verlies kan en een zure man ben, betekent niet dat je het niet fantastisch hebt gedaan.’ Het was jammer dat bij Humberto aan tafel de zaak met de schuldbekentenis en de klaarblijkelijke verzoening als afgedaan werd beschouwd. De allerlaatste zin van Keizers Twitter-excuus werd in de mediaophef nergens aangehaald. Die luidde: ‘PS Het is helemaal geen spel.’
Het is opvallend hoeveel televisieamusement de afgelopen jaren draait om leugen en bedrog. Programma’s waarin kandidaten alleen kunnen excelleren door anderen er listig in te luizen, of door bedriegers te ontmaskeren. Bij Wie is de mol? is de onthulling van de ‘mol’ die alle opdrachten stiekem saboteert een mediaevent geworden waarbij de overgebleven drie deelnemers door een haag van meespeurende fans worden onthaald. Survivalprogramma Expeditie Robinson is spraakmakend vanwege de gesmede complotten waarmee de vermagerde kandidaten elkaar naar huis proberen te stemmen. Nieuw zijn zangshows met vermomde BN’ers of achter een wand verborgen zangers die door een panel ontmaskerd moeten worden (The Masked Singer en Secret Duets). We hadden bedriegspelletjes waarbij de waarachtigheid van een geblufte anekdote moest worden achterhaald (Sterke verhalen) of huiseigenaren elkaars woning bezochten die allemaal deden alsof ze daar niet woonden. Voor de jeugd is er De faker, waarin presentatoren het nepgezinslid moeten aanwijzen dat zich voordoet als onderdeel van het huishouden. En ook Wie van de drie, de klassieker onder de ontmaskeringsprogramma’s, is momenteel aan de zoveelste revival bezig.
Faken, de boel misleiden en je ware identiteit verbergen is een favoriete activiteit op tv, die de kijkers samen met kandidaten of panelleden tot waarheidszoekers maakt. Hints moeten daarbij helpen, al zijn die vaak moedeloos makend cryptisch.
De onzinnigste nieuwkomer op dit gebied is de primetime-show I Can See Your Voice. Daar moet achterhaald wie van de zeven Onbekende Nederlanders die als een levend standbeeld met een microfoon in de hand poseren, kunnen zingen. Op basis van uiterlijk voorkomen, een verzonnen stage-personage en een geplaybackt liedje. De lol schijnt te zijn dat het panel lukraak maar wat roept, inclusief rare vooroordelen. Het is namelijk niet te doen.
Maar voor Wie is de mol? geldt dat ook. Ondanks alle speculatie op sociale media en bij de ‘Mol-talks’, leggen speurende kijkers het altijd af tegen de montage die hier de ware misleider is. Dat is bij De verraders beduidend anders. Aardig van de opzet is dat de kijkers een voorsprong hebben op de kandidaten. Die zitten met hun ogen dicht als de verraders worden aangewezen, terwijl wij dat thuis kunnen zien. Hun gelieg en gemanipuleer voltrekt zich voor het oog van de camera’s, en je kunt precies volgen hoe de onwetende deelnemers daar intrappen. En welke signalen door de getrouwen foutief als verdacht worden aangemerkt: een verspreking, blozende wangen, een geobserveerde ‘energieverandering’ of ongemakkelijk gedrag. ‘Ik ben actrice, ik kan heel goed gedrag observeren’, nam Babette van Veen het voortouw bij een verkeerde ontmaskering nadat zij een toevallige blikwisseling had genoteerd. Anderzijds werd tv-natuurkundige Diederik Jekel, een van de verraders, wel degelijk gesnapt toen hij na zijn geheime toewijzing meteen een grote slok water nam. ‘Van liegen krijg je een droge bek’, wist een van zijn achtervolgers.
Het volgbare gejok van de verraders en het non-stop gegis van de paranoïde getrouwen, die in een rondetafelgesprek hun verdenkingen moeten motiveren, geeft royaal voeding aan de tv-obsessie met misleiding.
De verraders, dat wekelijks zo’n twee miljoen kijkers trekt, exploiteert vaardig een fundamenteel, existentieel vraagstuk: hoe kun je weten of iemand te vertrouwen is? De behoefte om aan te kunnen wijzen wanneer iemand liegt, is van alle tijden. Groot blijft de verbazing over het gemak waarmee de mens zich om de tuin laat leiden. De alomtegenwoordige camera’s, met filmbeelden die je (vertraagd) kunt terugspelen, geven wellicht de illusie dat het leugendetectievermogen erop vooruitgaat. Razend populair zijn op de betaalkanalen documentaires waarin de praktijken worden ontleed van fraudeurs, liefdesbedriegers en seriemoordenaars die eindeloos vertrouwd werden op hun praatjes en hun façade van onschuld. Alsof het bestuderen ervan onze feilbare intuïtie kan compenseren. Want het is zwaar verontrustend om nog steeds niet te weten of de paniek van de vastzittende moordenaar van de weduwe Wittenberg op het moment van zijn veroordeling gespeeld was of niet, zeker nu de Deventer moordzaak opnieuw heropend wordt. En in het klein speelt altijd de onzekerheid of geliefden je niet stiekem belazeren. PS Het is helemaal geen spel.
Kijkend naar De verraders snap je waarom de bedenkers van idtv onlangs op de tv-beurs in Cannes een internationale Format Award wonnen met dit programma, dat al aan veertien landen is verkocht. De optelsom van de sinistere nachtelijke verdwijningen en de ‘verbanning’ van verdachten via een gezamenlijke stemming zorgt voor een groepsdynamiek waar sociologen, psychologen, antropologen en professionele volksmenners hun vingers bij aflikken. Dat veel BN’ers dol op elkaar zijn, wat in Expeditie Robinson of Wie is de mol? irritant voor bondjes zorgt, is hier een leerzaam gegeven. Vriendschapsgevoelens scheppen namelijk vertrouwen. Bij Expeditie Robinson kunnen kandidaten zich nog bewijzen met nuttige survival skills als vissen of vuur maken, maar bij De verraders gaat het alleen maar om sociale verbintenissen. En het was confronterend om te aanschouwen hoe makkelijk de groep meeging met de campagne tegen schrijver en opiniemaker Stella Bergsma. Die werd vanwege haar autonome opstelling als een van de eersten weggestemd. Met een ‘hysterische meerderheid’, ronkte de quasi-neutrale spelleider Tijl Beckand. ‘Ik ben misschien een rare vogel, maar geen verrader’, onthulde Bergsma na de stemming. Achteraf in de camera: ‘Best heftig om iemand te verbannen omdat-ie raar is. Ik heb het idee dat dit in de maatschappij heel vaak aan de hand is: dat mensen een zondebok kiezen om hun eigen hachje te redden.’
De knusse banden tussen de BN’ers maakt het lastiger voor de aangewezen verraders. De snikkende Diederik Jekel na zijn ontmaskering: ‘Je moet mensen die je écht heel erg leuk vindt volledig naaien.’ Moordenaars die zich verheugen op hun taak schrikken ervan hoe zij de groepsstemming kunnen beïnvloeden door in slinkse samenwerking verdenkingen over een onschuldige te planten. ‘Dit is hoe macht werkt’, ontnuchterde Stefano Keizers zijn beduusde medeverraders bij hun nachtelijke beraad. Getrouwen zijn na het wegstemmen van de zoveelste verkeerde beduusd: hoe komt het dat ze zich hebben laten meeslepen door het gestook, terwijl ze zelfstandig speurend een andere (soms terechte) verdachte op de korrel hadden?
De verwarring die deze psychologische mindfuck sticht, betreft het oprekken van de menselijke moraal. ‘Vader, vergeef het mij’, riep Keizers de god van het volksoordeel aan nadat hij weer eens iemand zijn valse erewoord gaf. Maar dat hij onvoldoende afstand nam van zijn rol als slechterik is simpelweg het tegenbeeld van de tranen die minder koelbloedige spelers laten vloeien. Dat is waar het spel op aast: BN’ers die voor het oog van de natie de controle verliezen over hun emoties. Net als bij Expeditie Robinson ondergraven de vereiste misleidingtactieken het zelfbeeld van de kandidaten, die verbaasd staan over hun gemenigheid, liegvermogen, meeloperij of naïviteit. De moordenaars zullen zichzelf aan het eind niet meer in de spiegel kunnen aankijken, voorspelt Tijl Beckand bij de start van De verraders. Dat geldt voor alle deelnemers. Met hun bereidheid om mee te doen, sluiten ze een pact met de duivel binnen in hen. Wat hun rest nadat ze lelijk over de schreef zijn gegaan, is de hoop dat de kijkers wél het onderscheid kunnen maken tussen de persoon die zij in het spel worden, en hun opgebouwde imago van een goed mens.