Dit was het jaar van de schaamte, of preciezer gezegd: van het doorbreken van schaamte en de schaamte over schaamteloosheid. In januari betrad een nieuwe president het Witte Huis voor wie vernederen, onbeschaamd opscheppen en liegen een dagelijkse bezigheid is. Ongegeneerd klopte hij zich op de borst dat rijke en beroemde mannen alles met vrouwen kunnen doen waar ze zin in hebben. De #MeToo-revolutie die dit najaar uitbrak, was het passende antwoord op zijn ‘you can grab them by the pussy’.
Het werd een hashtag, een beweging, een afrekening, schreef Time Magazine bij zijn verantwoording van de Person of the Year, dit jaar de ‘silence breakers’, de vrouwen die de moed hadden om de schaamte te doorbreken. Want al bleken de sociale media een krachtige katalysator – #MeToo is inmiddels miljoenen keren gebruikt in ten minste 85 landen – het begon allemaal met individuele vrouwen die braken met het complot van zwijgen. ‘Ik werd wakker en er waren binnen 24 uur 32.000 reply’s’, vertelde actrice Alyssa Milano. Na de onthulling over het wangedrag van de machtige Hollywood-producer Harvey Weinstein was zij de eerste die de leus ‘Me Too’ opnieuw van stal haalde – Me Too was al jaren de naam van een ngo die slachtoffers van seksuele intimidatie en geweld bijstaat.
De vloedgolf van #MeToo-posts op de sociale media zijn het teken van een cultuuromslag. De vrouwen (en sommige mannen) die opbiechten dat het hun ook is overkomen worden opeens geloofd. Van blaming the victim is nauwelijks sprake; het zijn nu juist de mannen die, zoals het wat eufemistisch heet, ‘grensoverschrijdend seksueel gedrag’ vertoonden die te schande worden gemaakt. ‘Openbaarheid doorbreekt de schaamte’, schreef sociologe Jolande Withuis in een mooi stuk in Trouw. ‘Wat het slachtoffer is overkomen blijkt geen individueel, maar een cultureel en maatschappelijk probleem. Vrouwen hoeven zich niet langer elk voor zich te pijnigen met vragen als “was het niet stom om ter wille van die stage in een hotel af te spreken?”.’ En de schaamte is verplaatst, van het slachtoffer naar de dader.
Die verplaatsing van de schaamte was dit jaar ook te zien bij het verzet tegen slut shaming en corporale bangalijstjes, tegen het seksisme van GeenStijl – ‘Zou u haar doen?’ – en bij de onthullingen over misbruik in de sport en in het leger.
Schaamte speelt eveneens een grote rol bij de strijd over lang gekoesterde helden en ons historische zelfbeeld. Overal in de westerse wereld wijzen activisten erop dat ‘onze’ geschiedenis er ook een is van vernedering, uitbuiting en slavernij en gaan ze de symbolen daarvan te lijf – of dat nu de standbeelden van generaal Robert E. Lee in Amerika zijn of Zwarte Piet in Nederland. Het leidde tot een beeldstorm in Charlottesville en de ‘slag bij Dokkum’, maar hoezeer tegenstanders zich ook keren tegen het activistische problematiseren van de geschiedenis, ook hier is sprake van een cultuuromslag. Naar Zwarte Piet, en trouwens ook naar generaal Lee, kun je moeilijk nog zonder schaamte kijken.
In dit dubbeldikke winternummer belichten wij de schaamte van veel kanten. Natuurlijk staan we stil bij #MeToo, Donald Trump en de hedendaagse beeldenstorm, maar we schrijven ook over gekrenkte eer als onderbelichte kracht in de geopolitiek, over de schaamte van pubers, over de nieuwe, ‘zelfredzame’ dakloze, foute grappen en de schaamte over ons asielbeleid. We gingen te rade bij psychoanalyticus en schrijver Adam Phillips, voor wie het afdwingen van schaamte een van de ergste dingen is die we een ander kunnen aandoen, en bij het werk van de socioloog Norbert Elias. Die laatste leert ons dat schaamte niet alleen een ongemakkelijke individuele emotie is, maar evenzeer een beschavende kracht. Maatschappelijke verandering begint met schaamte.
PS. In het jaar dat wij vierden dat we 140 jaar oud zijn, bleek opnieuw dat De Groene Amsterdammer alive and kicking is. Onze betaalde oplage steeg weer en ook de advertentie-inkomsten namen toe. Maar onafhankelijke, diepgravende journalistiek is een kostbare zaak, en u kunt ons helpen die verder te versterken. Dankzij donaties van u, onze lezers, hebben wij Fonds 1877 kunnen oprichten. Fonds 1877 ondersteunt onze journalisten om weken, zo niet maanden, in veeleisend journalistiek onderzoek te steken. In het afgelopen jaar hebben wij dan ook meer grote onderzoeksverhalen kunnen publiceren dan ooit. Voor uw eventuele gift zijn we u zeer dankbaar. Als blijk van onze dank ontvangt u, vanwege ons lustrumjaar, een historische prent uit De Groene. Bij een donatie van vijftig euro of meer krijgt u bovendien een boek dat de redactie speciaal voor u maakt over 22 ‘oude boeken voor nieuwe tijden’. Wij zullen u dat in de loop van de lente sturen, zodra het van de drukker komt.
U kunt uw gift overmaken op IBAN NL66TRIO 0254382320 ten name van Stichting 1877. Of ga naar groene.nl/donatie