Het MH17-complot

Een fotograaf en een cameraman van Associated Press lunchen in het Oekraïense plaatsje Snizjne als er een groot raketsysteem de straat in wordt gereden. Het is 17 juli 2014, een drukke dag in het door pro-Russische separatisten bezette plaatsje. Vele wagens met militair geschut passeren, al valt één wapen op door zijn gigantische omvang: een Buk M1-raketlanceerinstallatie.

Het konvooi staat even stil. Een soldaat met een sterk Russisch accent loopt op de journalisten af en maakt duidelijk dat er niet gefilmd of gefotografeerd mag worden. Als de gigantische stellage de stad verlaat, blijven er diepe strepen achter in het asfalt.

‘Direct daarna belden twee collega’s mij’, zegt Peter Leonard, destijds de redactiechef in Kiev van Associated Press. Eén voor één somt de fotograaf observaties op aan zijn baas. ‘In mijn notities staat nog altijd “Buk???”. Ik wist totaal niet wat het was.’ Toch is de aanwezigheid van die Buk in Oost-Oekraïne dan al een publiek geheim. De Russische procureur-generaal van de door Rusland geannexeerde Krim, Natalia Poklonskaja, twittert twee weken eerder, op 29 juni 2014, dat het wapen onderweg is. ‘De rebellen hebben nu een “prima koekje” tegen de Oekraïense luchtmacht’, schrijft ze in een tweet die vlak na het neerhalen van de mh17 werd verwijderd.

Terwijl Leonard en zijn collega’s besluiten een stuk te schrijven over het opmerkelijke wapentuig checken in Amsterdam nietsvermoedende passagiers in voor hun vlucht naar Maleisië. Het vluchtnummer dat zij nauwelijks bewust zullen hebben opgeslagen is nu iconisch: mh17. Drie uur na het inchecken wordt het vliegtuig boven Oekraïne uit de lucht geschoten. Alle 298 inzittenden komen om, onder wie 196 Nederlanders.

De afgevuurde Buk-raket en de dramatische afloop vormen het startschot van een agressieve informatiecampagne vanuit Rusland. Er worden verschillende theorieën gelanceerd die Rusland vrij moeten pleiten. Dat er überhaupt een Buk-raket in het spel is, iets wat Leonard en zijn collega’s zelf hebben gezien, wordt aanvankelijk ontkend door Russische staatsmedia, die ook inzetten op de alternatieve theorieën die trollen verspreiden.

Een belangrijke spil in die desinformatiecampagne is het Internet Research Agency (ira), beter bekend als de ‘Russische trollenfabriek’, een kantoorpand in een buitenwijk van Sint-Petersburg waar honderden mensen zich dag in, dag uit mengen in online discussies. Het is hun taak gesprekken op de spits te drijven, tweespalt te zaaien en al bestaande onvrede in de samenleving op te poken, of binnenlands toe te dekken.

Sinds een jaar identificeert Twitter tweets afkomstig uit deze desinformatiefabriek en deelt ze met de wereld. In het najaar van 2018 stelde het sociale-medianetwerk negen miljoen troltweets beschikbaar. Uit een analyse daarvan door De Groene Amsterdammer blijkt dat er alleen al op de twee dagen na het neerstorten minstens 65.000 tweets over mh17 gaan. Die tweets zijn grotendeels Russisch en bieden inzicht in een even centraal gecoördineerd als kortstondig informatie-offensief.

Zodra de mh17 is neergestort wordt het wereldnieuws, veertig minuten na de ramp begint het ira zich ermee te bemoeien. De Petersburgse ‘trollenfabriek’ bestaat dan al jaren, maar komt door deze ramp pas echt tot volle wasdom. ‘Heel opmerkelijk is dat deze data zijn vrijgegeven in verband met inmenging in de Amerikaanse verkiezingen, maar dat de activiteit van trollen rondom mh17 veel groter blijkt’, zegt UvA-onderzoeker Erik Borra, die samen met NRC Handelsblad ook de dataset onderzocht. De dag van het neerhalen en de twee dagen die daarop volgen, zijn met 111.486 verstuurde tweets nog altijd de actiefste dagen ooit voor de ira-trollen. Nooit eerder of later twitteren de trollen zo veel in zo’n kort tijdsbestek.

Al lijken de trollen aanvankelijk niet te weten wat ze moeten twitteren. De eerste tweets schrijven nog dat er een Oekraïens vliegtuig is neergehaald en beschuldigen zelfs de rebellen van het neerhalen daarvan. Eén account schrijft al snel: ‘Het neergeschoten vliegtuig op de Russisch-Oekraïense grens zal een nieuwe serie van sancties tegen Rusland teweegbrengen.’

Na die eerste tweets wordt de toon duidelijker anti-Oekraïens, de bal wordt nadrukkelijker neergelegd bij Kiev: ‘Porosjenko we willen antwoorden!’ Toch duurt het pas tot de volgende ochtend, 18 juli, voor er een eenduidige boodschap ontstaat die draait om het idee dat Oekraïne zelf de mh17 heeft neergeschoten als provocatie.

Omstreeks elf uur ’s ochtends lanceren de trollen drie Russischtalige hashtags, vertaald: #kiev-heeft-boeing-neergeschoten, #kiev-provocatie en #kiev-spreek-de-waarheid. Op die dag wordt 71 procent van alle door trollen verstuurde tweets vergezeld door zo’n hashtag, goed voor 40.931 tweets in totaal. De dag daarna worden er 24.844 tweets verstuurd met ten minste één van die hashtags.

Zo massaal als de hashtags worden verspreid, zo abrupt wordt daar ook weer mee gestopt. De hele operatie eindigt op de ochtend van 19 juli 2014. Na die datum blijven de trollen schrijven over mh17, maar nooit meer met de intensiteit van de eerste dagen en zonder de hashtags.

Uitzonderlijk is dat de trollen de moeite nemen om zelf hun teksten te schrijven, voor de overgrote meerderheid in het Russisch. Bij andere internationale thema’s, zoals de aanslagen in Brussel, het vaccinatiedebat of het aanjagen van extreme en radicale bewegingen in het Westen, beperken ze zich vaak tot het retweeten van extreme twitteraars of het letterlijk kopiëren van hun berichten. Bij mh17 is dit volledig anders. De trollen formuleren niet alleen eigen tweets, maar lijken vrijwel zeker ook verhalen te schrijven op het platform LiveJournal, een populaire blogwebsite in Rusland. Die delen ze vervolgens weer op Twitter.

De verwevenheid tussen LiveJournal en de Russische trollen is heel nauw, bevestigde de Russische journalist Ljoedmila Savtsjoek vorig jaar op een bijeenkomst in Den Haag. Zij werkte in het ira en moest daar niet alleen twitteren maar ook blogs schrijven voor onder meer LiveJournal. Op de dag na het neerstorten zijn de populairste onderwerpen op de blogwebsite ‘mh17’, ‘grensconflict’ en ‘Amerikaanse sancties’. In totaal linken de trollen die dag naar 192 verschillende blogs op LiveJournal. Veertien procent van alle ira-tweets die dag bevat een verwijzing naar het Russische platform, dat inmiddels meer dan een derde van die verhalen heeft verwijderd.

Het populairste blog onder trollen is afkomstig van Katya Timofeeva. Zij beschrijft het hallucinante verhaal van de Spaanse luchtverkeersleider ‘Carlos’. Een man die eerder al eens op de Russische staatszender RT (voorheen Russia Today) was verschenen om vliegtuigongelukken te duiden. Vlak na het neerstorten twittert hij dat hij twee straaljagers heeft gespot in de buurt van de mh17.

Zijn getuigenis wordt gretig overgenomen door Russische media en vele twitteraars en blogs wereldwijd. De Spaanse tak van RT interviewde ‘Carlos’ en berichtte dat hij al vijf jaar werkte voor de luchtverkeersleiding in Kiev (wat niet waar was). Het hoogtepunt in dit desinformatie-offensief is wellicht dat Vladimir Poetin een jaar later het verhaal gebruikt in een interview met de filmmaker Oliver Stone, om naar Oekraïne te wijzen als dader.

Vorig jaar werd ‘Carlos’ ontmaskerd door Radio Free Europe/Radio Liberty. Hij heeft een andere naam, blijkt in Roemenië te wonen en wordt daar én in Spanje vervolgd voor fraude.

Zodra Timofeeva haar verhaal publiceert en het deelt via Twitter, waar ze nauwelijks volgers heeft, wordt het binnen zes minuten bijna honderd keer geretweet door trollen. Zestig retweets zijn in exact dezelfde minuut verstuurd, waarmee het alle schijn heeft van een centrale coördinatie. Ook gebruikt zij de drie door het ira bedachte hashtags. Naar alle waarschijnlijkheid is Timofeeva een ira-trol.

Wat vaststaat is dat de lezing dat de mh17 zou zijn neergehaald door straaljagers nog altijd behoort tot de hardnekkigste complottheorieën die over de ramp de ronde doen. Theorieën die door Rusland kort na het neerhalen van de mh17 zijn uitgezet zijn vijf jaar na de ramp nog altijd springlevend. Ze worden verspreid door activistische burgerjournalisten, sceptische bloggers en notoire complotdenkers – opvallend vaak uit Nederland.

‘We zien dat activistische burgerjournalisten en gewone burgers online vaak de verhalen omarmen die worden verspreid door Russische staatsmedia en andere aan de staat gelieerde informatiebronnen’, zegt Yevgeniy Golovshenko, desinformatie-onderzoeker van de Universiteit van Kopenhagen die vorig jaar samen met collega’s het mh17-debat op Twitter in kaart bracht. Zij stelden in hun rapport dat burgers online invloedrijker zijn dan statelijke verspreiders van desinformatie.

‘In mijn ogen zijn de pro-Russische twitteraars die invloedrijk zijn, veel uitsturen en echt content creëren, meestal echte oprechte mensen’, zegt Eliot Higgins, oprichter van onderzoekscollectief Bellingcat dat onthullende onderzoeken deed naar mh17. ‘Zij geloven werkelijk dat het vliegtuig is neergeschoten op een andere manier dan in de onderzoeken naar voren komt. Aanvankelijk was hun dominante theorie dat dit door een Oekraïense straaljager was gebeurd, inmiddels geloven ze meer in een Oekraïense Buk.’

Rondom mh17 woedde de afgelopen vijf jaar een sterk gepolariseerd online debat. Aan de ene kant is er een groep die de conclusies onderschrijft van het Joint Investigation Team (jit) en de Onderzoeksraad voor Veiligheid (ovv), die de officiële onderzoeken naar de ramp uitvoerden. Voor deze groep zijn traditionele media als bbc en cnn, individuele journalisten en het onderzoekscollectief Bellingcat belangrijk. Aan de andere kant bevindt zich een tweede, bijna even grote groep waarin bloggers, activisten en complotdenkers de dienst uitmaken. ‘Deze mensen worden bijna niet bereikt door klassieke media’, zegt Golovchenko. ‘De enige uitzonderingen zijn Sputnik en RT. Dat kan te maken hebben met het feit dat RT en Sputnik tegemoetkomen aan burgers die de mainstream media niet vertrouwen.’

Opvallend is dat in de tweede groep veel Nederlanders aanwezig zijn. ‘Na Engels en Russisch is Nederlands de belangrijkste voertaal’, zegt Golovchenko. Uit vervolgonderzoek dat hij met zijn collega’s deed blijkt dat deze Nederlandse deelnemers aan het online mh17-debat veel interactie hebben met pro-Kremlin-twitteraars en -media. ‘De sceptici in het mh17-debat vormen een eclectisch gezelschap van amateuronderzoekers, RT-journalisten, activisten en Russische staatsmedia’, zegt Higgins.

De Britse activist Graham Phillips en twee Nederlandse bloggers, Max van der Werff en Joost Niemöller, behoren tot de meest invloedrijke twitteraars rond mh17, blijkt uit de analyse van Golovchenko en zijn collega’s. ‘Rond hen is een opmerkelijk “informatieklimaat” ontstaan.’

MH17: De Doofpotdeal is de titel van het boek dat Niemöller drie maanden na de crash uitbracht, waarin hij verschillende theorieën naast elkaar legt en herhaaldelijk benadrukt dat het scenario van een falseflag-operatie waarschijnlijk is. In een van zijn eerste hoofdstukken, ‘Alle lijntjes lopen naar Kiev’, beschrijft hij hoe Mark Rutte met Kiev een deal heeft gesloten waardoor de waarheid nooit boven zal komen en het Russische perspectief ondersneeuwt. Een passage: ‘Je moet haast wel gaan denken dat dit kabinet helemaal niet wil dat er een echt grondig, en objectief, onderzoek wordt uitgevoerd zonder politieke bijbedoelingen. Waarom niet? Omdat ze iets weten wat wij nog niet weten? Je zou er nog complotdenker van worden.’

Niemöller verzet zich al vele jaren tegen de manier waarop Rusland wordt beschuldigd van betrokkenheid bij de ramp – en gaat daarmee in tegen stapels onderzoeksrapporten. Hij werd ‘kritisch’ aan het begin van deze eeuw, vertelt hij in een Amsterdams café waar hij vroeger met collega-journalisten van HP/De Tijd ook kwam. Vanaf de jaren negentig werkte hij als journalist voor vele bladen (waaronder ook De Groene) en schreef hij romans. Inmiddels schrijft hij over obscure rassentheorieën, de islam en dus ook over mh17. Vroeg in het gesprek vergelijkt hij de mh17-ramp met de brand in de Notre-Dame. ‘De autoriteiten zeggen al snel: het is een ongeluk. Dat bericht wordt massaal overgenomen door de media waardoor alle andere verhalen en verklaringen meteen extreem en krankzinnig zijn. Ik verzet mij daartegen, laat de gekkigheid maar losbarsten denk ik dan. Ik wil de andere verklaringen ook horen en niet meteen alles geloven wat van een hogere bron komt.’

De mh17-ramp heeft de perfecte ingrediënten om een complot omheen te construeren, zegt Jelle van Buuren, universitair docent aan de Universiteit Leiden gespecialiseerd in complotdenken. ‘Mensen hebben juist na een ramp behoefte aan uitleg, iets wat lastig te verkroppen leed misschien kan verklaren. Premier Rutte zei meteen na de ramp: de onderste steen moet boven. Het probleem is echter dat dit misschien wel nooit gaat lukken in een complex dossier als dit. Dat is een lastig te verkroppen waarheid en een lastige belofte. Als die verklaring afwezig is, sluipen er complottheorieën in dat vacuüm.’

Die alternatieve verklaringen zingen rond op de tientallen complotwebsites, maar komen pas echt uit de marge wanneer er ‘mainstreaming’ plaatsvindt, zegt Van Buuren. ‘Op het moment dat de traditionele media, politici of belangrijke opiniemakers er aandacht aan besteden wordt het belangrijk. Thierry Baudet heeft onder meer op basis van het boek van Niemöller een brief aan Donald Trump ondertekend met de vraag of hij druk kan uitoefenen om een nieuw onderzoek te starten, omdat de onderzoeken van de ovv en het jit niet onafhankelijk en overtuigend zouden zijn.’ In het tv-debat met premier Rutte vorige week herhaalde Baudet dit standpunt.

Niemöller bevestigt in het café dat hij Baudet uitnodigde als ondertekenaar voor de brief, waar verder de handtekeningen van activisten als Graham Phillips en Max van der Werff op stonden.

Wat betreft verdere mainstreaming lijkt de oogst op het oog mager. De Telegraaf schreef in de herfst van 2015 dat de mh17-crash mogelijk het gevolg zou zijn geweest van een bom in de cockpit. Een onzinverhaal, waarbij de journalist overigens wel tegen het einde schrijft dat een Haagse bron hem al waarschuwt: ‘Pas echt op voor desinformatie. In deze fase is het niet ongebruikelijk dat allerlei desinformatie actief wordt verspreid.’ Verder duiken de complotten sporadisch op zoals bij de Nederlandse rapper Lange Frans, die in interviews graag roept dat de mh17-ramp een complot is, of in elk geval niet veroorzaakt door een Buk. De ‘gele hesjes’ schrijven in hun manifest dat ‘de doofpot’ rond mh17 open moet. Het bekendste en vroegste voorbeeld van waar het misging is wellicht de bbc, die zich gedwongen voelde om kort na de ramp een reportage offline te halen waarin mensen getuigden een straaljager gezien te hebben. Iets waar complotdenkers massaal op sprongen en waarover het Britse mediabedrijf later verklaarde dat het was geproduceerd in een extreem ‘moeilijke omgeving’ en de juiste context en duiding miste.

Bij de boekpresentatie van MH17: De Doofpotdeal in Nieuwspoort kwamen nauwelijks journalisten opdagen. Wel waren Harry van Bommel van de SP en Pieter Omtzigt van het cda aanwezig om het boek in ontvangst te nemen.

Het boek werd in 2014 uitgedeeld aan een groep MH17-onderzoekers van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV). ‘Het idee daarachter was dat onderzoekers zich bewust moeten zijn van wat er in de buitenwereld leeft en een open blik moeten houden tijdens het onderzoek’, zegt een woordvoerder. Ook geeft ze aan dat er tijd is besteed aan het uitzoeken van alternatieve scenario’s die al snel de ronde deden. 'Zo zijn bijvoorbeeld de inslag door een meteoriet, de ontploffing van een brandstoftank of explosief aan boord uitgesloten, maar ook de mogelijkheid dat er sprake was van een aanval vanuit de lucht door een gevechtsvliegtuig is op basis van feitenmateriaal uitgesloten’, zegt een woordvoerder.

Ook het OM, dat de leiding heeft over het JIT-onderzoek, zegt alle theorieën tot zich te hebben genomen. ‘Het JIT besteedt veel aandacht aan het controleren en valideren van de onderzoeksbevindingen’, aldus een woordvoerder. ‘We kennen natuurlijk de mogelijkheid van desinformatie maar dat is geen reden om iets niet te bekijken. Het onderzoeken van theorieën die uiteindelijk niet blijken te kloppen vergt natuurlijk wel tijd.’

Joost Niemöller gelooft nog altijd in wat hij toen schreef. Sterker nog, hij is na het uitkomen van officiële onderzoeken juist gesterkt in zijn ideeën. ‘Voor mij is het meest waarschijnlijk dat Oekraïne het heeft gedaan, zij hebben het sterkste motief.’ Gevraagd naar zijn drijfveren moet hij lachen. ’Ik word niet betaald door Rusland en heb geen contact met geheime diensten, voorzover ik weet natuurlijk. Wat mensen mij vaak verwijten is dat ik veel doe voor Russische tv-kanalen. Eerlijk gezegd is dat heel simpel: als ze mij bellen, dan doe ik dat. Nederlandse collega’s bellen mij niet meer.’

Volgens Eliot Higgins van Bellingcat is het makkelijk te verklaren waarom ze Niemöller uitnodigen. ‘Uit de onlinegroep van sceptici kiezen ze de personen die het meest representatief zijn. Zo geven ze iemand statuur in zijn eigen groep en kunnen ze aan kijkers thuis laten zien dat ook iemand uit het Westen hun lezing onderschrijft.’

De afgelopen tien jaar kreeg Niemöller een hoop labels opgeplakt – complotdenker, activist, Putinversteher en meer – ook daar moet hij om lachen. ‘Ik ben en blijf gewoon een journalist maar stel andere vragen dan mijn collega’s. Inmiddels heeft me dat een eigen publiek opgeleverd dat mij graag volgt.’ De straaljagertheorie die inmiddels zelfs door Rusland is losgelaten sluit hij nog altijd niet uit. Zelfs niet als hij geconfronteerd wordt met de onderzoeksrapporten die nauwgezet in beeld hebben gebracht welke deeltjes er op de crashsite zijn gevonden. Over de pilotenlichamen die vol zaten met stukjes die afkomstig zijn uit een Buk-raket, zegt hij kalmpjes: ‘De lichamen van die piloten zijn heel snel begraven. Dat is toch vreemd.’ Ook het ontbreken van kogelhulzen op de plek van de ramp en het vele gevonden bewijs richting een Buk vindt hij niet overtuigend. ‘Je weet niet wat ze daar in het veld hebben veranderd, of er bewijs is verplaatst.’

Het officiële onderzoeksteam heeft vanaf het begin bekendgemaakt dat het niet is uitgesloten dat er nog wrakstukken in het gebied worden gevonden. Voor het technisch onderzoek naar de ramp zijn geen verdere restanten nodig. Toch zijn van begin af aan juist achtergebleven wrakstukken de inzet geweest van desinformatie, iets waar Volkskrant-journalist Bert Lanting over mee kan praten. Een jaar na de crash bevindt hij zich in een surrealistische versie van de werkelijkheid wanneer hij voor zijn reportage met de pro-Russische burgemeester van het plaatsje Rossypnoje spreekt. ‘Nabij zijn dorp waren veel brokstukken terechtgekomen. Hier vielen letterlijk de lijken uit de lucht.’ Terwijl Lanting de burgemeester bevraagt wordt het gesprek plots onderbroken. Een journalist van RT belt en vertelt dat een belangrijk wrakstuk van de mh17 is gevonden. Hij besluit er direct naartoe te gaan, waarop Lanting vraagt of hij mee mag rijden. ‘Zodra we uitstapten op de plek liepen we de draaiende camera’s van RT in.’

Als de burgemeester het onderdeel ziet liggen, wordt hij woest. ‘Hij begon meteen te roepen tegen de verslaggeefster Yana Yerlashova: “Wie heeft dat hier neergelegd? Jullie hebben het hier expres neergelegd!” Hij was die ochtend zelf nog langs deze plek gereden en had niets gezien’, zegt Lanting. ‘Opvallend was dat ze mij meteen vragen begonnen te stellen. Over wat ik nou vond van deze vondst, maar dat heb ik geweigerd. Ik wilde niet meedoen aan dat toneel.’

Het gesleep met wrakstukken door RT-journalisten en activisten is geen noviteit bij de rampplek. Door dat te doen en vervolgens de vondst te filmen, zaaien ze het idee dat het officiële onderzoeksteam nalatig is en slordig omgaat met de rampplek.

De mystiek rondom opduikende vliegtuigonderdelen en een ontluikende Oost-Oekraïense republiek trekt avonturiers aan die gemotiveerd door online beïnvloeding offline verwarring scheppen op de plaats delict. Zo is er de Nederlander Michel Spekkers, die eind 2016 afreist om ‘onafhankelijke verhalen’ te maken. Dat doet hij onder meer met de Britse complotdenker Graham Phillips die destijds in het gebied woonde en nauw samenwerkt met de pro-Russische separatisten. Spekkers wordt landelijk bekend wanneer hij een tweet de wereld in slingert waarin hij vraagt: ‘Bij wie zou ik een vuilniszak vol met mh17 spullen het best kunnen brengen?’ Hij blijkt een menselijk botje en wrakstukken te hebben gevonden.

De tweet wordt een kleine rel. Nabestaanden zijn geschokt en op Twitter worden vraagtekens geplaatst bij het verloop van het onderzoek. ‘Dat snap ik ook wel’, zegt Lanting. ‘Het is een ongelooflijk onbevredigend idee dat er nog steeds dingen gevonden worden. Dat gevoel is natuurlijk echt en begrijpelijk, maar je moet bedenken dat alles over een gebied van tientallen vierkante kilometers is neergekomen, en dan ook nog in bebost gebied. Russische journalisten en activisten presenteren vanaf het begin elk gevonden stukje als fout in het onderzoek. Dat is natuurlijk onzin.’

Later geeft Spekkers aan de Volkskrant toe dat hij de resten niet in een veld heeft gevonden maar in een loods waar restanten worden opgeslagen. Naar alle waarschijnlijkheid heeft Graham Phillips of de Amerikaanse complotdenker Patrick Lancaster hem de weg gewezen naar de plek waar hij de restanten kon vinden. ‘Je hebt mensen die ideologisch zijn gemotiveerd en je hebt “nuttige idioten” zoals Spekkers’, zegt Lanting. ‘Hij heeft denk ik nooit beseft waar hij zich in begaf. Van zo iemand maakt Rusland natuurlijk graag gebruik.’

De Russische staatsmedia beschrijven Spekkers als een ‘bekende Europese journalist’, die ondanks tegenwerking van autoriteiten de waarheid naar boven probeert te brengen. Nederlandse journalisten verdenken Spekkers ervan dat hij samen met Phillips is afgereisd naar de loods. Iets wat beide mannen op Twitter ontkennen. Uit de dataset met desinformatietweets blijkt dat een kleine hoeveelheid Russische trollen zich met deze discussie heeft bemoeid. ‘Heb @GrahamWP_UK zeker ontmoet in dnr (Volksrepubliek Donetsk – red.). Met bezoek aan het gebied van mh17 was hij niet mee, dagen erop ook niet gezien’, is een van de tweets van Spekkers die de trollen retweeten.

‘Ik was me echt wel bewust van waar ik instapte, maar niet van de emoties’, zegt Spekkers terugblikkend. ‘Die emoties zijn uiteindelijk tegen mij gebruikt. Ik ben beticht van grafschennis. Maar ik blijf erbij dat ik het gewoon slordig vind dat daar nog menselijke resten en wrakstukken liggen. Dan kan het jit wel zeggen dat het niet belangrijk is voor het onderzoek, maar hoe kun je nou weten wat belangrijk is voor een onderzoek als je niet ook de laatste millimeter hebt bekeken?’

Dat een aantal Russische trollen het roemruchte bezoek van Spekkers opmerkt heeft wellicht te maken met de betrokkenheid van Graham Phillips die, zo blijkt uit de dataset, populair is bij de trollen. Zijn naam komt bijna 2800 keer voor in de database. Al lijkt zijn online invloed tanende sinds hij een jaar geleden werd verbannen van Twitter. ‘Wij zijn daar ontzettend blij mee, veel van ons hebben hem aangegeven’, zegt Ria van der Steen, bestuurder van de Stichting Vliegramp MH17, die nabestaanden vertegenwoordigt. ‘Wij hebben op een gegeven moment besloten om brieven te sturen naar de ambassades van Groot-Brittannië en de Russische Federatie om burgers uit landen die dit doen tegen te houden. We willen voorkomen dat mannen die uit ijdelheid of zogenaamde heldhaftigheid rondslepen met botten van onze families, online aandacht krijgen.’

Geen Nederlander is zo verweven met Russische media en Oekraïense rebellen als Max van der Werff. Volgens de analyses van de wetenschappers uit Kopenhagen is hij een van de invloedrijkste twitteraars in het mondiale mh17-debat. De voormalige ontwerper van gezelschapsspellen voor Jumbo en handelaar in elektrische fietsen verloor zijn geloof in reguliere media en de westerse politiek tijdens de Golfoorlog, toen Koeweit succesvol een propagandastunt opzette: Iraakse soldaten zouden een ziekenhuis hebben bestormd en couveusebaby’s op de grond hebben gegooid. Later bleek het een door een Amerikaans pr-kantoor geconstrueerde leugen om een oorlog te rechtvaardigen. ‘Sindsdien geloof ik nooit meer iets’, zegt Van der Werff in een YouTube-video. ‘Als je zegt “ik geloof niets meer”, betekent dat automatisch dat er alternatieve verklaringen moeten zijn.’

Na het neerstorten van vlucht mh17 gaat hij die zelf zoeken. Hij reist tweemaal af naar Oost-Oekraïne en publiceert een stroom van verhalen op Kremlintrol, de naam van zijn website. ‘Hij werd al vroeg bekend bij mh17-watchers omdat hij een locatie bezocht vlak bij de lanceerplaats van de Buk. Op die plaats waren amateurfoto’s gemaakt van de rookpluim die de raket had achtergelaten’, zegt Higgins. Die foto’s werden al snel een belangrijke aanwijzing om vast te stellen dat de Buk inderdaad vanuit de pro-Russische republiek was afgevuurd. Van der Werff bezoekt het dak van het gebouw van waaruit de foto’s zijn gemaakt en maakt een video van zijn bezoek. Zijn conclusie? Er is gerotzooid met de foto’s omdat bepaalde elementen – zoals elektriciteitsdraden – in het echt niet te zien zijn.

Later blijkt dat het Van der Werff zelf is die rommelt door op een andere plek te gaan staan en zaken zo verkeerd in beeld brengt. ‘Ondanks het feit dat het trucage was hebben zijn bevindingen lang gecirculeerd onder complotdenkers en bloggers’, zegt Higgins. ‘Dit is hoe het werkt in deze online gemeenschap. Iemand, of het nou een statelijke actor is of een blogger, verzint een theorie of verzamelt een aanwijzing waar vervolgens maandenlang over gesproken wordt. Zodra het definitief wordt ontkracht, storten ze zich op het volgende.’

Nederlandse journalisten zijn nog altijd verbaasd over hoe ogenschijnlijk snel Van der Werff toestemming krijgt van de rebellen om het gebied in te reizen. Wellicht heeft dat te maken met de manier waarop hij zichz elf presenteert. Zo mailt de amateuronderzoeker in het najaar van 2015 naar een medewerker van het ministerie van Informatie van de pas uitgeroepen republiek: ‘Laat me opnieuw uitleggen dat we moeten bewijzen dat de Nederlandse autoriteiten valse verklaringen gebruiken in een officieel onderzoek.’ In een andere e-mail voorziet hij het propagandaministerie van advies: ‘Zorg dat dnr slechts ÉÉN WOORDVOERDER aanstelt voor mh17. Elke keer dat iemand een statement maakt in de westerse media resulteert het in een pr-ramp.’

De e-mails zijn afkomstig uit de DoniLeaks, een groot lek waarbij de communicatie van de separatisten op straat is komen te liggen. Uit die e-mails blijkt dat ze best blij zijn met de aanwezigheid van Van der Werff in hun pas uitgeroepen republiek.

‘Met hulp van Max van der Werff uit Nederland kunnen we echt al het “bewijs” opblazen dat de sbu (Oekraïense inlichtingen- en politiedienst – red.) heeft geproduceerd over de Buk in Donetsk’, schrijft de van origine Finse hoofdredacteur van het propagandamedium van de separatisten aan een medewerker van het ministerie van Informatie. ‘We moeten al zijn bevindingen presenteren aan Russische en internationale media. Als we een internationale persconferentie moeten beleggen in Donetsk kan ik dat regelen met autoriteiten en Max erbij.’

De Russische VN-gezant Dmitri Poljanski bedankt hem een jaar geleden nog in een tweet: ‘Dankjewel voor je pogingen om de waarheid boven te halen met je blog. Wij zullen dit doen en we hebben al een hoop van dit soort informatie aan het jit overgebracht. Maar zij negeren het omdat ze alleen maar willen bewijzen dat Rusland de schuldige is.’

Van der Werff wil niet reageren op vragen, laat hij vanaf zijn woonadres op de Filipijnen weten. Aanvankelijk gaat hij op een interviewverzoek in, dat hij uiteindelijk toch weigert met als reden dat hij het oneens is met eerdere publicaties van De Groene Amsterdammer.

Wel zoekt hij inmiddels opnieuw de aandacht voor een documentaire over ‘vijf jaar mh17’, waarin – zo blijkt uit de trailers – vooral complottheorieën worden opgepoetst. Zo wil hij opnieuw proberen te bewijzen dat de foto’s van de rookpluim toch niet kloppen. Opvallend is dat hij de film maakt met de recent opgestapte RT-medewerker Yana Yerlashova, dezelfde vrouw die in de zomer van 2015 met draaiende camera’s op Volkskrant-journalist Bert Lanting af liep.

Om de documentaire te bekostigen lanceert het duo een kortstondige crowdfundactie die opmerkelijk verloopt. Er zijn nauwelijks donateurs, maar de paar mensen die wel doneren storten flinke bedragen. Zo is er een schenking van 8400 euro en storten zes mensen kort na elkaar samen negenduizend euro. Waarmee 87 procent van het streefbedrag wordt binnengebracht door slechts zeven mensen.

De meest opzienbarende actie van Van der Werff is wellicht zijn schriftelijke verzoek aan de autoriteiten in Donetsk om de witte Volvo-vrachtwagen te bezoeken waarmee de Buk-installatie een dag na de ramp het land uit werd gereden. ‘Laat mij alsjeblieft de Volvo/Trailer met 32,4 ton lading gebruiken en filmen terwijl ik de route rijd.’ Hij legt in een e-mail uit dat hij wil aantonen dat de route die is afgelegd door de Buk-installatie nooit minder dan twee uur kan hebben geduurd, terwijl het jit en Bellingcat in reconstructies tot negentig minuten komen. Of Van der Werff uiteindelijk ooit daadwerkelijk met de Volvo heeft gereden is onbekend.

‘Ons geluk is geweest dat we al in een vroeg stadium de waarheid over de Buk kenden en daarmee theorieën die dat tegenspraken in een vroeg stadium konden afschrijven’, zegt Peter Leonard, de voormalige chef van Associated Press in Kiev. Toch ziet ook hij dat er altijd alternatieve lezingen de ronde zullen doen.

‘Het hoogst haalbare voor een complot is dat het onlosmakelijk verbonden raakt aan dat wat is gebeurd’, zegt complotspecialist Jelle van Buuren. ‘Zodra je het hebt over 9/11 of de moord op Kennedy heb je het al snel over de complotten. Bij mh17 is dat inmiddels ook het geval. Die straaljager, hoe absurd ook, duikt altijd weer op. Dat is het lastige aan complotten: als ze er eenmaal zijn, kom je er maar lastig van af.’

‘Door de officiële onderzoeken is de groep complotdenkers naar de marge gedwongen’, zegt ook Eliot Higgins van Bellingcat. ‘Maar wie daar nu nog in zit komt er niet meer uit. Rusland heeft, mede via de trollenfabriek, theorieën uitgezet, maar het zijn nu vooral ideologisch gemotiveerde burgers die het hout naar het vuur blijven dragen. Zij houden het brandend. Van iemand als Max van der Werff zou je kunnen zeggen dat hij er zelfs benzine op gooit.’

Dit onderzoek is mogelijk gemaakt door Fonds 1877

Dit is het voorlopig laatste deel in een serie van onderzoeken naar Russische trollentweets en de verdere verspreiding van desinformatie waarbij het Internet Research Agency betrokken was. De tweets die zijn verzameld voor dit onderzoek (en voor een eerder gepubliceerd verhaal over de IRA) maken we beschikbaar in de vorm van excel-sheets (maart en augustus).