Het Napolitaanse upstairs-downstairs

Excuses, maar het is noodzakelijk: ‘Zijn mond was warm en vochtig, ik ontving hem met toenemende dankbaarheid op de mijne, waardoor iedere kus steeds langer werd; zijn tong streek langs de mijne, stootte ertegenaan, verdween diep in mijn mond. Ik voelde me beter. Ik merkte dat mijn krachten terugkwamen, dat de ijzige kilte week, dat de angst zichzelf vergat, dat zijn handen de kou wegnamen, langzaam, alsof die uit heel dunne lagen bestond en Sarratore de vaardigheid bezat ze met voorzichtige precisie weg te trekken, één voor één, zonder ze te scheuren. En dat ook zijn mond dat kon, en zijn tanden, zijn tong, en dat hij daarom veel meer van mij wist dan Antonio ooit had weten te ontdekken, sterker nog, dat hij meer van me wist dan ikzelf. Er bestond, begreep ik, een verborgen ik die die vingers, mond, tanden en tong tevoorschijn wisten te halen. Laag na laag verloor die “ik” (ik) haar schuilplaatsen, stelde zich op schaamteloze wijze bloot, en Sarratore liet zien dat hij de manier kende om te voorkomen dat ze wegvluchtte, zich schaamde.’

Misdadig om een passage als deze uit zijn context te rukken (Elena Ferrante, De nieuwe achternaam, Nederlandse vertaling 2015), maar het moest echt. Het is het moment waarop de dan achttien- of negentienjarige Elena (‘Lenù’) besluit zich te laten ontmaagden door de vader van Nino, op een nachtelijk strand van het eiland Ischia in de zomer van 1962. Elders op Ischia gaan Nino en Lila op datzelfde moment ook voor het eerst met elkaar naar bed, in het luxueuze familievakantiehuis van Nino’s rijke vriend Bruno, maar daar zijn wij als lezers niet bij.

Wij zitten in het hoofd van Lenù, die wekenlang heeft moeten aanzien hoe de jongen waar zij al sinds de lagere school helemaal weg van is (Nino) en haar beste vriendin (de te jong getrouwde en bloedmooie Lila) elkaar versieren op het strand van Ischia. En deze nacht, de nacht waar Lenù al jaren van droomde, wint de met een seksuele slager getrouwde Lila de wedstrijd en gaat naar bed met de onweerstaanbare verleider Nino. Zo wanhopig is Lenù dat ze besluit om Nino’s vader, minachtend aangeduid met zijn achternaam ‘Sarratore’, die al een tijd achter haar aan dweilt, dan maar zijn gang te laten gaan die nacht. Wat maakt het ook allemaal uit en dan hebben we dat ook maar gehad, dat is Lenu’s geestestoestand als vader Sarratore haar met de meestergrip van de man die precies weet hoe een vrouw werkt langzaam bespeelt op het strand.

En dat moment, dat bedoeld was als een zelfkastijding, mondt uit in een van de heel weinige lekkere ontmaagdingen uit de geschiedenis van de mensheid: ‘Toen ik eenmaal werd meegesleurd door een zo allesoverheersende, egocentrische behoefte aan genot dat niet alleen de hele waarneembare wereld verdween, maar ook zijn in mijn ogen oude lijf, merkte hij dat en drong in me. Eerst voorzichtig, voelde ik, maar daarna met een duidelijke, resolute stoot die een scheur in mijn buik leek te veroorzaken, een steek die meteen werd weggevaagd door een ritmisch golven, een schuren, een stoten, mij leegmakend en vullend in één allerheftigste begeerte.’

Dat dit moment van onverwacht genot, deze inconfessable _truth, nu juist de essentie van Elena Ferrante is, besef je op het moment dat je diezelfde scène terugziet in de tv-serie De nieuwe achternaam. De scène zit in aflevering vijf, die ‘Het verraad’ heet. Aflevering vier en vijf van deze nieuwe serie zijn uitbesteed aan de vrouwelijke regisseur Alice Rohrwacher, die de plaats van regisseur Saverio Costanzo even mocht innemen. Het zijn de twee subtielste afleveringen op het gebied van vrouwelijke steken onder water, jaloezie en onderlinge concurrentie. Daar waar in de rest van deze tweede serie de Napolitaanse achterstandswijk met beesten van mannen en de daaraan gekoppelde dramatische vrouwelijke conditie weer de boventoon voeren, is in deze twee afleveringen op Ischia ruimte voor je zou bijna zeggen luxegevoelens, net als in het boek.

Een vrouwelijke concurrentiestrijd om de onweerstaanbare student Nino, die geraffineerd misbruik maakt van de intellectuele vriendschap met de ene (Lenù) om de andere (Lila) te krijgen. Hoe vrouwen dan tegen elkaar gaan doen, dat was nou eens typisch iets voor een vrouw om te regisseren, moeten ze bij de productie van de serie hebben gedacht. Een productie van tientallen miljoenen euro’s, onder de koepel van het Amerikaanse hbo schuilt een riedel van Italiaanse producenten en de staatsomroep rai. Het is de eerste en tot nog toe enige hbo-serie die in een andere taal dan het Engels is opgenomen: Italiaans, en vooral Napolitaans dialect.

De keuze viel op Italië’s meest succesvolle regisseuse van dit moment in het arthousegenre, Alice Rohrwacher (38). Behalve dat ze voor haar nog maar weinige films meteen in de grote prijzen van Cannes viel (Beste Scenario voor Lazzaro felice in 2018, voor Le meraviglie de Grand Prix van de Jury in 2014), is ze ook de jongere zus van de succesvolste Italiaanse actrice van dit moment, Alba Rohrwacher (41). En Alba Rohrwacher is weer de partner van regisseur Saverio Costanzo, plus de lijzige vertelstem van de tv-serie De geniale vriendin, de stem van Lenù dus, die ze in het derde seizoen van de tv-serie ook zal gaan spelen als volwassene. Want hoe eerlijk je je eigen roem ook hebt verdiend, in Italië doen familiebanden er altijd toe.

En Alice Rohrwachers twee afleveringen op een betoverend ongerept Ischia begin jaren zestig leveren een inderdaad heel mooi genuanceerd pokerspel op tussen de twee hartsvriendinnen, die door Nino uit elkaar worden gespeeld. Maar nou net die ene belangrijke scène op het strand, die haalt ze niet. Het monotone gebonk van Nino’s vader boven op Lenù die als een slappe pop op haar rug in het zand naar de sterren staart tot het voorbij is, nee, dat is zeker niet de scène uit het boek van Ferrante. Het is net niet gefilmd als een verkrachting, maar het komt er dicht bij in de buurt.

Alice Rohrwacher heeft er een politiek correct gefilmde scène van gemaakt. Dat je genot kunt beleven aan iets waar je ook van rilt, die verwarrende kluwen van gevoelens waar Elena Ferrante in uitblinkt, dat zijn nuances die vandaag moeilijk liggen. Lenù doet wat ze doet uit wanhoop, en dus moet de wanhoop ook van de eerste tot de laatste seconde in die scène te zien zijn, vond Alice Rohrwacher. Jammer, want de morele verderfelijkheid van Nino Sarratore in combinatie met zijn grote talent met vrouwen is een rode draad in De geniale vriendin. Die verwarring, van een man die je helemaal lijkt te horen en zien, die je in bed naar de hemel weet te vrijen, maar die uiteindelijk gevaarlijker blijkt te zijn dan de seksuele slagers uit je achterbuurt, is de val waar eerst Lila, later Lenù, met volle overgave in stapt.

Ook dat heeft te maken met achterstand: een mooie gestudeerde man die zich charmant weet te gedragen met een vrouw lijkt meteen een god, als je gewend bent aan heel andere omgangsvormen. Dat hij het beste van je steelt en meteen weer door vliegt naar een andere bloem is te goed verborgen om het meteen te zien als je kijkt door een bril die beslagen is door het stof van de achterstandswijk.

Het is gevaarlijk om de bedoelingen van Elena Ferrante te interpreteren. Zelf houdt ze daar helemaal niet van. Tegelijk met de tweede tv-serie naar aanleiding van haar wereldwijde bestsellercyclus verschijnt ook de Nederlandse vertaling van haar nieuwe roman, Het _leugenachtige__ leven van volwassenen. De intrigerende proloog daarvan, ‘Twee jaar voor hij het huis verliet zei mijn vader tegen mijn moeder dat ik heel lelijk was’, deed in september 2019 al de ronde in de Italiaanse media. De tv-serie _De _nieuwe__ achternaam_ was in februari dit jaar op de publieke omroep rai te zien, nog voor het coronatijdperk. Beide waren een groot succes, het boek vloog in november 2019 over de toonbank en stond een tijdje samen met de verschillende delen van De geniale vriendin op de Italiaanse bestsellerlijstjes. Maar het is er ook weer uit verdwenen, terwijl de delen van De geniale vriendin er hun permanente plaats op hebben.

Het verhaal van Het leugenachtige leven van volwassenen speelt zich af op het vertrouwde vertelterrein van Ferrante; het moeizame beklimmen van de sporten van de sociale ladder vanuit een Napolitaanse achterstandswijk en alle gevolgen die dat heeft voor karakter, moraal en persoonlijkheid. De cyclus van De geniale vriendin begint onderop, in de Rione Luzzatti, en klimt omhoog samen met ik-figuur Lenù. Haar klim gaat gepaard met diepe terugvallen, maar uiteindelijk lukt het haar om steeds hogerop te komen, dankzij haar scholing, cultuur en talent als schrijfster.

De nieuwe roman begint op de heuvel van de Vomero, de riante wijk voor de welgestelde burgerij met prachtige gezichten op het dampende Napels, diep beneden. Daar wordt de ik-figuur/vertelstem Giovanna geboren, en als haar vader niet die ene opmerking had gemaakt toen ze dertien was, had zij niet beter geweten dan dat het leven zo was als op de Vomero. Maar hij maakt hem – ‘Giovanna begint het gezicht te krijgen van Vittoria’ – en dat ene zinnetje betekent Giovanna’s afdaling van haar beschermde leventje naar opnieuw het industriële terrein achter het centraal station waar ook de Rione Luzzatti ligt. Heel geraffineerd noemt Elena Ferrante de buurt niet bij naam, zoals ze dat ook niet doet in De geniale vriendin, maar het is dezelfde buurt, als je de route-aanwijzingen vanaf de Vomero volgt op de plattegrond van Napels.

Giovanna’s tocht is andersom, van boven naar beneden, boordevol psychologische shockeffecten, en leidt tot de ontdekking dat ‘ik moest leren liegen om de waarheid te kunnen zeggen, net als de volwassenen doen’. Het is het omgekeerde verhaal van Pinokkio: om volwassen te worden, moet je goed leren liegen. En in verband daarmee is het ook interessant om te vermelden dat de film Lacci naar het boek Strikken van Domenico Starnone de openingsfilm van het festival van Venetië zal zijn, op 2 september. De regisseur, Daniele Lucchetti, is dezelfde die het derde seizoen van de tv-serie van De geniale vriendin zal regisseren. Elena Ferrante en Domenico Starnone hebben allebei meegeschreven aan de respectievelijke scripts.