‘Is dit de geweldigste foto van de twintigste eeuw?’ kopte The Guardian. Ik las het niet goed, of ik denk stiekem dat we nog altijd dansen alsof het 1999 is, dat kan ook. Ik ging er in ieder geval meteen vanuit dat het een nieuwe foto betrof: Foetus 18 Weeks. Omringd door een doorzichtige zak zien we een mini-mensje, de ogen gesloten, handjes sereen tegen de borst gedrukt, met korte beentjes en perfecte oortjes. Het lijkt of de foetus omringd is door een sterrenstelsel, vanuit zijn navel loopt een dikke buis naar iets wat eruitziet als een hart maar de placenta is. Het is inderdaad een ongelooflijke foto. Ik was meteen boos. Want is dan werkelijk niets meer heilig?! Worden er nu ook al selfies in de buik gemaakt?!
Voor het gemak was ik even vergeten dat ik de foto allang kende van anti-abortuspamfletten en zwangerschapsboeken. Foetus 18 Weeks werd al in 1956 geschoten door de Zweedse fotograaf Lennart Nilsson, het beeld maakt deel uit van een serie getiteld Drama of Life Before Birth. The Guardian schreef dat Nilsson de foto destijds had kunnen maken omdat de achttien weken oude foetus net was overleden. Op een of andere manier vond ik die privacyschending nog erger dan als hij had geleefd. En de titel van de serie klopte dus ook al niet! 1956 of 2019, het maakte niet uit, ik bleef ontstemd.
Nu worden er voortdurend foto’s in de buik gemaakt, iedere zwangere vrouw krijgt na de 20-wekenecho vage printjes mee van een grijze vlek die de toekomstige baby moet voorstellen. Toen ik zelf zo’n echo had duurde het even voordat de foto kon worden gemaakt. ‘Hij kruipt steeds weg’, zei de vroedvrouw. Logisch, dacht ik, als je zijn huis binnendringt met snerpende geluidsgolven. ‘Misschien heeft hij een bad hair day’, lachte ik. De vroedvrouw lachte niet mee. Nadat ze uiteindelijk toch een paar foto’s had weten te maken bleken zijn haren, die hij nog niet had, het minst zorgwekkend aan zijn uiterlijk. Het leek of hij een onderkaak miste. Zijn neus was gigantisch. Er zat een foto bij waarop hij als een soort monster-alien met grote, amandelvormige ogen recht de camera inkeek. Alles wees erop dat ik een angstaanjagend wezen met me meedroeg.
Het kwam natuurlijk omdat die foto’s zo vaag waren, en de techniek zo slecht. Daarom ging mijn fantasie de resterende twintig weken ook voluit aan de slag. Met als gevolg dat ik tegen de tijd van de bevalling op alles was voorbereid.
Foetus 18 Weeks daarentegen laat niets aan de verbeelding over. Dit is hoe een foetus van achttien weken er, dood of levend, uitziet. Echter dan dit wordt het niet.
In feite is Foetus 18 Weeks het equivalent van die foto van onze aarde, gemaakt vanaf de maan. Earthrise heet de foto, hij werd gemaakt in 1968 door de astronaut William Anders. Een helblauwe halve bol licht op in een oneindige duisternis. Sindsdien zijn er nog vele van dat soort foto’s gemaakt, de aarde ziet er steeds hetzelfde uit. Vanuit de ruimte, of de buik, maakt het nu eenmaal niet uit of het 1956,1968 of 2019 is; het beeld is tijdloos en eeuwig. En het maakt ook niet uit in welk jaar je de foto’s bekijkt, hun boodschap blijft dezelfde: kijk hoe nietig we zijn, hoe kwetsbaar. Ze wekken een gevoel van nederigheid op, van ontzag, liefde en beschermingsdrang. Dat is tenminste wat ik altijd lees.
Het overzichtseffect wordt het ook wel genoemd. Astronauten die de aarde met eigen ogen van zo’n afstand hebben gezien verklaren dat ze bevangen werden door een gevoel van verbondenheid met alles wat leeft, en een intens verlangen om dat leven op die kleine bol te bewaken.
Maar zelf ervaar ik dat toch anders. Al ben ik (nog) niet in de ruimte geweest, wat ik zie is geen nederigheid maar hoogmoed. De mens die zich een goddelijk perspectief aanmeet. Onthecht en ontheemd. Ik moet vooral denken aan wat de socioloog Max Weber de toenemende rationalisering noemde: de overtuiging dat we alles steeds beter doorzien, dat er geen geheimzinnige en onberekenbare machten meer zijn, ‘maar dat we integendeel alles – in beginsel – door berekening zouden kunnen beheersen’.
Het woeste maakt plaats voor voorspelbaarheid. De techniek die ons Earthrise en Foetus 18 Weeks gaf, zo is het onuitgesproken idee, zal ons ook helpen om de aarde en het leven (of de dood) te beheersen. ‘Dit nu betekent de onttovering van de wereld’, aldus Weber.
Op de foto’s lijkt een grote gelijkmaker aan het werk. Er is geen troep, geklooi en onhandigheid, er zit geen leven in. Die blauwe knikker zegt niets over hetgeen zich daarop afspeelt en de foetus laat geen individuele verschillen zien. Ze geven geen menselijke ervaring weer. Want ook al zie je op Foetus 18 Weeks de bloedvaten lopen en kun je de teentjes tellen, zien is niet hetzelfde als begrijpen, en in essentie vertelt de foto net zoveel over degene die daarop is afgebeeld als de wazige printjes die ik na mijn 20-wekenecho meekreeg. Geen van alle hadden me ooit kunnen voorbereiden op de onstuimigheid van mijn zoontje, zijn grapjes, zijn lach en zijn verdriet. Al heeft hij inderdaad wel een prachtig grote neus.