Er is echter een tv-formule waarmee je altijd een winner bent. Zet een paar camera’s neer bij een grasveld, wacht tot de tweeentwintig acteurs het veld betreden en volg hun capriolen rond een stuiterende bal gedurende twee keer vijfenveertig minuten. Kassa!
Voetbal scoort altijd. ‘Of de bal nou wit of bruin, of het veld nu groen of geel is, of het nu regent of zonnig is, de mensen blijven ernaar kijken’, zegt Rene Oosterman, programmaleider bij RTL. ‘Voetbal is daarin uniek.’ Kees Jansma, chef Sport van de NOS, komt met opmerkelijk bewijsmateriaal: ‘Vier van de vijf best bekeken programma’s van vorig jaar waren sportprogramma’s. Alleen het Eurovisie Songfestival zat ertussen.’
Met voetbal op tv kan een programmadirecteur zich niet alleen een hoop kijkcijferzorgen besparen, hij heeft tevens een produkt in handen waarmee grof geld valt te verdienen. Industriele biscuitbakkers, samenstellers van puike verzekeringspakketten, producenten van de sterkste batterij ter wereld - allemaal willen ze fikse bedragen neerleggen om hun bedrijfsnaam voor, tijdens of na een voetbalwedstrijd in beeld te krijgen. Mogelijkheden genoeg: shirtsponsoring, evenementensponsoring, borden langs de velden, reclameblokken en het zogenaamde billboarden van een tv-uitzending (‘dit programma is mede mogelijk gemaakt door…’).
En de commerciele mogelijkheden zijn nog lang niet uitgeput. Oostenrijkse clubvoetballers bijvoorbeeld zijn niet alleen voorzien van borst- en rugreclame, maar vertegenwoordigen ook de belangen van een bil- en een soksponsor. In Turkije worden voetbalwedstrijden doorlopend ondertiteld met reclameslogans. Ook dode momenten zijn er reeds opgeeist door het bedrijfsleven: als een speler geblesseerd op het veld ligt of een corner even op zich laat wachten, jaagt Coca-Cola Turkije er razendsnel een commercial doorheen.
Krijgen we in Nederland binnenkort ook een Hema-boodschap tijdens de hamstring- behandeling van Ruud Heus of het klaarleggen van de bal door Frank de Boer? Rene Oosterman: ‘Reclame mag niet ten koste gaan van het spelletje, het moet nooit hinderlijk worden. Dan snij je in je eigen vingers.’ Jansma: ‘Wij willen in onze verslaggeving niets te maken hebben met sponsorbelangen. Onze verslaggevers moeten zich honderd procent op hun journalistieke taak kunnen richten.’
DE KANS BESTAAT dat de sportjournalisten van de NOS hun journalistieke integriteit vanaf medio ‘96 alleen nog kunnen etaleren bij roeiregatta’s, worstelpartijen en schermwedstrijden. Het contract met de KNVB over de uitzendrechten van de zogenaamde PTT-Telecompetitie (voorheen eredivisie), de eerste divisie en de Amstel-Cup (tot voor kort KNVB-beker) loopt volgend jaar namelijk af. Jansma c.s. storten voor dit exclusieve pakket jaarlijks zeventien miljoen gulden op de girorekening van de KNVB. Naar internationale maatstaven zit de NOS daarmee voor een dubbeltje op de eerste rang. In Duitsland kost een seizoen Bundesliga 154 miljoen gulden en in Groot-Brittannie moet je voor een jaartje Premiership zelfs 200 miljoen neertellen.
RTL, NOS en KNVB weigeren de bedragen te noemen die thans in de onderhandelingen over tafel gaan. Er wordt gefluisterd dat de KNVB inzet op 150 miljoen per seizoen. Jansma lacht erom: 'Dat soort bedragen slaan nergens op. Dat heeft niemand ervoor over.’ Oosterman wil de zaak volledig in het midden houden: ‘Alles kan tegenwoordig. Het is maar wat de gek er voor geeft.’ Maar hoe gek is RTL? Oosterman: ‘Daar doe ik geen uitspraken over.’ Echt niet? ‘Nou ja, goed. Die 150 miljoen lijkt me nu nog niet realistisch. Maar op termijn is zo'n bedrag niet uit te sluiten. Zeker niet als je pay-per-view kunt gaan exploiteren.
In Groot-Brittannie is pay-per-view al realiteit. De Football Association heeft een contract gesloten van een miljard gulden met een alliantie van BBC en BskyB, de betaalzender van Rupert Murdoch. Wie meer voetbal wil zien dan de BBC-samenvattingen op zaterdag en hun live-wedstrijd op zondag, neemt een abonnement op BskyB. Bij Murdoch kan de voetbalgek vrijwel iedere dag live-wedstrijden zien. Naast de abonnementskosten betaalt de BskyB-kijker zeven gulden per gekozen wedstrijd.
Een eenvoudige rekensom illustreert de mogelijkheden van dit systeem. Was de WK- topper Brazilie-Nederland (zes miljoen kijkers) via pay-per-view uitgezonden, dan had de exploitant in negentig minuten een potentieel fortuin van 42 miljoen kunnen incasseren!
Ook bij de NOS gingen de oogjes glinsteren van deze rekensommetjes. In het lopende contract heeft de NOS vrij spel om de voetbalbeelden ook via videocassettes, pay- tv en pay-per-view te exploiteren. De verlokking van de pay-tv-miljoenen werd de NOS te machtig. In '93 onderzocht men serieus de mogelijkheid om met pay-tv in eigen beheer te starten. Met andere woorden: de vertegenwoordigers van het publieke belang zagen er geen been in u en mij via Kijk- en Luistergelden te laten betalen voor voetbalrechten, om ons vervolgens nog eens een kloeke contributie af te troggelen voor het bekijken van voetbalbeelden. Het Commissariaat voor de Media wist deze onoirbare praktijk in de kiem te smoren.
Het pay-tv-avontuur geeft aan hoezeer het publieke bestel van haar roots is weggegroeid. Sinds de komst van RTL in 1989 is men bereid alle commerciele manoeuvres uit de trukendoos van de concurrent uit te proberen. Jansma: 'Laten we eerlijk zijn: om het voetbal te mogen uitzenden, hebben we al veel consessies gedaan. We noemen de eredivisie braaf de PTT-Telecompetitie. We hebben ons laten billboarden door FBTO Verzekeringen. En voor de Champions League hebben we ons vastgelegd op allerlei commerciele verplichtingen.’
Journalist of commercieel manager? Chef Sport Jansma heeft de afgelopen jaren herhaaldelijk geworsteld met deze identiteitscrisis. ‘Toen de concurrentie net begon, hadden we hier de gekste taferelen. Sportbonden, makelaars, clubbestuurders - iedereen rook geld. Die lui namen van station Hilversum eerst de taxi naar RTL en reden dan door naar ons. En maar dik doen met het bod van RTL. De makelaars waren nog het allerergst. Die jongens kwamen dan zogenaamd namens een club of een bond, maar als je daarmee belde, had niemand ooit van die gasten gehoord. Gek werd je ervan!’
Inmiddels is het leger goudzoekers flink uitgedund. De sportkijker in Nederland blijkt nogal monomaan in zijn voorkeur. Oosterman: ‘Het is hier voetbal op een, voetbal op twee en voetbal op drie. Dan een hele tijd niks. En dan pas de rest.’ Het is doorgedrongen tot hockey-, badminton- en korfbalbonden dat ze geen cent waard zijn. Oosterman: ‘Er is nu eenmaal een categorie spor ten die misschien veel beoefend wordt, maar commercieel niet interessant is. Sommige sporten doen het gewoon niet goed op tv. En hoewel onze macht groot is, wordt die ook vaak overdreven. TV kan geen sport maken of breken.’
In Jansma hebben de machteloze bonden een schouder om op uit te huilen. ‘Ik vind dat wij de taak hebben om ook aandacht te besteden aan de kleinere sporten. Zo'n atletiekbond kan wel opdoeken als Studio Sport niet aanwezig is bij de Nederlandse kampioenschappen.’
Velen zien deze pluriformiteit als de achilleshiel van Studio Sport. Waar RTL zich geheel kan richten op de commerciele krenten in het sportaanbod, voelt de NOS zich in dienst van het publieke belang verplicht de volledige pap te serveren. Jansma: ‘Vanuit bedrijfsmatig opzicht zou je zeggen: die kleine sporten kosten tijd en geld en leveren niks op. Maar daarin onderscheiden wij ons nou juist van RTL.’
IN POLITIEK DEN HAAG worden reeds hete tranen geplengd over de toekomst van Studio Sport. Zonder de publiekstrekker voetbal vreest men dat Hilversum een tweederangs theater wordt met matige bezoekcijfers. Ex-journaalverslaggeefster, thans D66- kamerlid en mediawoordvoerster Marijn de Koning meent te weten dat de onderhandelingen over de voetbalrechten al beslist zijn. ‘Ik heb onlangs met iemand van de KNVB gesproken’, verklaarde ze in Vara TV-magazine. ‘De voetbalbond piekert er niet over met het publieke bestel in zee te gaan. VNU/Endemol hebben honderden miljoenen guldens en kunnen altijd hoger bieden dan de NOS.’
Rene Oosterman zou willen dat het zo makkelijk was. ‘We zijn een commercieel bedrijf. We worden jaarlijks keihard afgerekend op winst- en verliescijfers. Wat we aan voetbal uitgeven, moet worden terugverdiend. Dus als we onverantwoorde bedragen voor de voetbalrechten gaan neerleggen, is het maar de vraag of we hier volgend jaar nog een baan hebben.’ Bij de KNVB kijkt men eveneens sterk op van de voorkennis van Marijn de Koning. ‘We zeggen in principe niets over de onderhandelingen’, zegt KNVB-woordvoerder Ger Stolk. ‘Maar een ding kan ik wel zeggen: er is nog helemaal niks beslist. Alles is nog open.’
Ook Kees Jansma gelooft niet dat de koers al gelopen is. ‘Iedereen lijkt er maar vanuit te gaan dat wij kansloos zijn, dat RTL bovenop ieder bod van ons fluitend een paar miljoen extra legt. Maar ik moet dat nog zien. Wij zijn bepaald niet arm. We hebben dit moment uiteraard zien aankomen en hebben daar flink voor gespaard. Onze positie is sterker dan menigeen denkt.’
Er is zelfs een gegronde reden om de NOS te tippen als favoriet in de voetbalrace. Na enig aandringen wil Jansma wel toegeven dat hij meer geld kan vrijmaken dan commercieel verantwoord lijkt. ‘Het belang van voetbal is voor de NOS groter dan het financiele belang. Het gaat om publiek, om prestige en om goodwill bij adverteerders. Dat mag best wat kosten.’
De vraag dringt zich op waar De Koning haar explosieve informatie vandaan heeft. Wie is de deep throat die haar heeft ingefluisterd dat de NOS kansloos is? De Koning: ‘Nou ja… dat weet ik niet meer. Ik was een tijdje terug bij een diner en daar sprak ik iemand van de voetbalbond.’ En die vertelde haar toen dat de NOS buitenspel stond? De Koning: ‘Nou nee… Hij vertelde me dat het om groot geld ging.’ Maar weet De Koning dan niet dat de NOS ook geld heeft? En dat er in noodgevallen nog altijd honderden miljoenen uit de omroepreserve beschikbaar kunnen komen? De Koning: ‘Misschien heb ik inderdaad iets te snel conclusies getrokken. Maar ik zou het zo doodzonde vinden als voetbal verloren ging voor de NOS. Nederland en voetbal worden overal ter wereld in een adem genoemd, dat mag je niet verliezen.’
Jansma vindt het sentiment van De Koning sympathiek, maar deelt haar standpunt niet. ‘Voetbal is prachtig, maar natuurlijk geen zaak van nationale prioriteit. Ik behoor niet tot degenen die denken dat de belangen van het voetbal verkwanseld worden als RTL het gaat doen. Ik denk dat wij het mooier in beeld brengen, maar zij kunnen het ook.’
De kritische sportpers is aanmerkelijk strenger dan Jansma. Gegruwd hebben ze van het popi-jopie-commentaar van Hans van Breukelen bij de interlands op RTL5. De ex-Oranjedoelman noemde zijn voormalige collega’s bij de voornaam en bewierookte al hun acties. Het voedde de speculaties dat RTL zich populair wenste te maken bij de KNVB ten koste van journalistieke onafhankelijkheid. Oosterman: ‘Belachelijk! Als we ons populair zouden willen maken in Zeist, zou ik vandaag nog Barend & Van Dorp moeten schrappen. Die sarren de bondscoach toch net zo lang tot-ie de studio uitloopt? Dat experiment met Van Breukelen is gewoon verkeerd uitgepakt omdat Hans een vreselijk positief mens is. Hij dacht dat hij het voetbal schade zou berokkenen als hij zou zeggen wat er fout ging. Ik heb hem nog gezegd: daar zit je voor. Maar hij bleef de spelers als zijn vrienden zien.’
HET PUBLIEKE BESTEL heeft het voetbal uiteindelijk harder nodig dan de concurrent. RTL en de kersverse commercieel Veronica trekken gegarandeerd een groot publiek dank zij de sterren van Endemol. Hilversum kan vooralsnog slechts dromen van deze publiekstrekkers en heeft zich daarom de afgelopen jaren steeds afhankelijker gemaakt van Koning Voetbal. Jansma: ‘Toen ik hier vijf jaar geleden aantrad, werd sport met een licht dedain bekeken. Er was een stemming van: we zenden al veel te veel sport uit. Nu word ik voortdurend benaderd met de vraag of we meer sport kunnen leveren.’
Hoe zwaar Hilversum leunt op de sport blijkt uit de invulling van de zendtijd die per 1 september vrijkomt door het vertrek van Veronica. De storyboards van zeven A-omroepen bleven blanco. Jansma: ‘Niemand kwam met een idee. Toen hebben we gezegd: nou, dan doen wij het wel. We gaan nu bijvoorbeeld op zondag een dagvullend sportprogramma maken met voetbaluitslagen, paardenraces, zaalsporten, noem maar op. Zeg maar een Nederlandse versie van BBC’s Grandstand.’
Maar hoe graag men ook wil, Hilversum zal niet in staat zijn het huidige voetbalpakket te behouden. Zoals men de vriendschappelijke wedstrijden van Oranje aan RTL is kwijtgeraakt, zal men ook delen van het clubvoetbal gaan verspelen. Naar buitenlands voorbeeld zal de KNVB haar voetbalprodukt steeds meer opsplitsen in losse artikelen, waaromheen telkens weer een nieuwe strijd ontbrandt. En NOS noch RTL zullen in staat zijn om al deze suboorlogjes te winnen.
De suboorlogjes tot nu toe hebben wisselende krijgskansen te zien gegeven. De NOS won de slag om het WK Voetbal, terwijl RTL het tennistoernooi van Wimbledon veroverde. Is de verleiding niet groot om de vrede te tekenen, zodat de prijs wordt gedrukt en de sportbonden en -organisatoren niet steeds de lachende derde zijn? Rene Oosterman wil een gentlemen’s agreement niet op voorhand uitsluiten: ‘Alles is denkbaar. Wie had een jaar geleden kunnen voorspellen dat wij met Veronica en Endemol in een bed zouden liggen?’
Kees Jansma is mordicus tegen: ‘Dat ruikt naar kartelvorming. Daar zijn toch wetten tegen? Nee, zolang ik hier zit doen we daar niet aan.’ Zo'n afspraak doet hem sterk denken aan de ‘strategische alliantie’ tussen publieke omroep en Veronica/Endemol, die onlangs werd afgeblazen. Jansma: ‘Persoonlijk ben ik blij dat die deal is afgeketst. Laten we het in godsnaam zo zuiver mogelijk houden: dit is publiek en dat is commercieel. We moeten niet te bescheiden zijn en gewoon die concurrentie aangaan. Verliezen we? Oke, jammer dan.’
Ondanks dit vechtlustige geluid zou Jansma de strijdbijl het liefst begraven en terugkeren naar de vervlogen dagen van de vrije nieuwsgaring. ‘Hoe blij ik ook ben dat we de WK in Amerika hadden’, filosofeert de chef Sport, ‘het is natuurlijk eigenlijk van de gekke dat mijn collega’s van RTL het trainingskamp van Oranje niet binnenkwamen. Enkel en alleen vanwege een som geld.’
En de waanzin woekert voort. Ook de schrijvende pers zal gaan kennismaken met de machtige arm van de handel in sportrechten. ‘Dat is onafwendbaar’, meent KNVB- woordvoerder Ger Stolk. ‘Een krant wordt beter verkocht door het produkt voetbal. Vroeger of later wil het voetbal daar wat voor terugzien. Zeker nu bij topwedstrijden de plaatsen in de stadions steeds schaarser worden. De clubs zien hoeveel geld de business-seats opleveren en gaan zich afvragen waarom de perstribune niks oplevert. Binnen de FIFA en de UEFA wordt hier al druk over nagedacht.’
Een nieuw front dient zich aan: Perscombinatie, Dagbladunie en Telegraaf-groep vechten een titanenstrijd om hun verslaggevers met blocnote en al het stadion binnen te krijgen. Het zal het einde betekenen van 118 jaar kritische sportverslaggeving in dit orgaan. Of zou De Groene een bedragje opzij leggen voor de thuiswedstrijden van Telstar?