Die woorden roepen een beeld op dat in het geheugen blijft hangen. Het beeld geeft haast ongemerkt een samenvatting van het betoog.
Een goede spreker zet zijn beeld in een landschap en hij plaatst het in de tijd. Kennedy zei: ‘Tweeduizend jaar geleden bestond de grootste eer uit de woorden civis Romanus sum. In deze huidige wereld bestaat de grootste eer uit de woorden Ich bin ein Berliner.’ Het beeld van de trotse, niet-bange bewoner van het Westen in zijn omgeving: Berlijn 1963.
Het is een manier van spreken die Martin Luther King tot grote hoogten bracht. Zijn visioen van een leefbaar Amerika: ‘Ik heb een droom dat op een dag zelfs de staat Mississippi, een woestijnstaat die verzengt in de hitte van ongerechtigheid en onderdrukking, omgevormd zal worden tot een oase van vrijheid en gerechtigheid.’
En zo maakte Churchill duidelijk dat er een Koude Oorlog aan de gang was: ‘Van Stettin aan de Oostzee tot Triëst aan de Adriatische Zee is er een ijzeren gordijn neergelaten over het vasteland van Europa.’
Jan Terlouw hield zijn toespraak in De wereld draait door op 30 november. Het was een pleidooi voor wat hij noemde: de vertrouwensdemocratie. Als de politici zijn gekozen, moeten ze hun werk kunnen doen en moeten ze niet voortdurend worden gewantrouwd. Inmiddels wordt er al langer dan een maand op gereageerd, in de kranten en op internet. En steeds staat dat beeld van het touwtje uit de brievenbus centraal.
Het betoog begon met een snelle schets van de wederopbouw na de oorlog: ‘In die tijd zat ik met mijn jonge gezin, we woonden in een singelhuis in Utrecht, en overal hingen touwtjes uit de brievenbussen. De kinderen konden gewoon de voordeuren opentrekken en bij elkaar binnenlopen. Volwassenen ook. We vertrouwden elkaar.’ Sterk begin. Een duidelijk beeld, een omgeving en een aanduiding van de tijd.
‘We hadden natuurlijk kritiek op de regering’, zei Terlouw, ‘en we vonden dat de dingen anders moesten, maar we wantrouwden ze niet. De regering had moreel gezag in die tijd.’ Het gebrek aan vertrouwen in de politici had de Brexit, het wereldwijde populisme en de winst van Trump veroorzaakt.
Ik waag me niet aan een oordeel over de inhoud van het betoog, en ik heb een vanzelfsprekende bewondering voor de oud-politicus die op zijn 85ste zo gloedvol sprak over de wereld. In een directe uitzending en niet van het papier. Het was een overtuigende uiting van bezorgdheid over de vervuiling van de aarde en de toestand van de politiek. Goed opgebouwd, kort, duidelijk. Maar toch begon er snel iets bij me te knagen, en dat hield niet op. Want dat beeld van het touwtje is wel sterk, maar wat roept het eigenlijk op? En wat heeft het te maken met vertrouwen in politici?
Ik was een kind in de periode die Terlouw beschreef. En bij ons, in de Stadionbuurt in Amsterdam, hingen er geen touwtjes uit de brievenbussen. Of laat ik zeggen: nauwelijks. Ik had het wel eens gezien, en ik was zo dom dat het me handig leek. Maar mijn ouders moesten er niets van hebben. Ze vonden het onzin, misschien ook wel dorps of kleinburgerlijk. Ik kon toch gewoon aanbellen? En zo was het ook.
Kon iedereen overal naar binnenlopen tijdens de wederopbouw? Wat is er dan precies veranderd? Ja, de mensen vertrouwden hun kinderen en de vriendjes van hun kinderen. Maar dat is nog altijd zo. Ging het om vertrouwen dat niemand misbruik kon maken van dat touwtje? Dan denk ik dat het is verdwenen omdat dat niet terecht bleek. ‘We vertrouwden elkaar’, aldus Terlouw, ‘en we zeiden: make love, not war.’ Maar dat heb ik mijn ouders, hoewel het pacifisten waren, nooit horen zeggen. Zij wantrouwden de politici, die de politionele acties in Indonesië op hun geweten hadden. En voor het Stadion werd gedemonstreerd tegen de Navo-Taptoe.
Welbeschouwd heeft het touwtje uit de brievenbus niets te maken met vertrouwen in politici. Vandaar dat het beeld blijft zweven: het is geen kernachtige samenvatting van een heldere gedachte. En daarom vrees ik dat de veelgeprezen toespraak geen invloed kan hebben.
Terlouw zei ‘tegen alle politici in Nederland en in het buitenland’ tot besluit: ‘Laat zien: je bent er voor het publieke belang, je bent ervoor om de jeugd op een aarde te laten leven die zichzelf kan herstellen. En ook een jeugd waar we elkaar weer in vertrouwen. Waar de touwtjes weer uit de brievenbussen hangen.’ Dit is geen visioen maar heimwee, en het levert geen historische woorden op.