‘Wreek de dinosaurussen’ (bij de lancering van een anti-asteroïdewapen)
Icarus vloog, tegen het uitdrukkelijke advies van zijn vader in, te hoog. Volgens de Griekse mythe deed de zon de was in zijn vleugels smelten. De hoogmoedige jongeman stortte neer. Exit Icarus.
Zijn 21ste-eeuwse opvolger, Elon Musk, laat zich niet ontmoedigen door een crash – of tien. De ene na de andere van zijn zelfgebouwde ruimteschepen stort ter aarde. Op internet wemelt het van de spectaculaire filmpjes waarin de SpaceXraketten nu eens hoog in de lucht exploderen, dan weer bij lancering veranderen in een vuurbal. Musk gaat onverstoorbaar door. ‘Het zou me verbazen als we niet binnen vijf jaar op Mars landen’, houdt hij vol.
Het is dat rotsvaste vertrouwen, in eigen kunnen én technologische vooruitgang, dat hem voor een groot deel van zijn ruim zeventig miljoen Twitter-volgers een cultfiguur maakt. Dit is niet de zoveelste bankier of internetondernemer die rijk wordt met financiële speculatie of een handige app. Hier is een durfal die tastbare dingen maakt. Iets wat je kunt aanraken, zoals de Tesla’s die niet meer zijn weg te denken uit het Nederlandse straatbeeld.
Zelfs de gevestigde media, aanvankelijk sceptisch, beginnen hem te prijzen. ‘De FT roept Elon Musk uit tot persoon van het jaar, omdat hij een historische verschuiving heeft veroorzaakt in de mondiale auto-industrie naar elektrische voertuigen’, schreef de zalmroze zakenkrant afgelopen maand. ‘2021 was het jaar van Elon Ontketend’, jubelde Time, dat hem dezelfde eretitel gaf. ‘De man van de toekomst, waarin technologie alles mogelijk maakt, doet herinneren aan ons glorieuze industriële verleden. Voordat Amerika stagneerde en stopte met het produceren van alles, behalve regels, beperkingen, plafonds, obstakels en Facebook.’
De lof is op z’n zachtst gezegd opvallend. Wie Elon Musk in de afgelopen jaren een beetje heeft gevolgd, kan zomaar de omgekeerde indruk van hem hebben. Niet de Man met de Visie, maar een narcistische praatjesmaker. Een die ongeluk aan mislukking rijgt. De op een na rijkste man op aarde jammert over belastingen die hij niet betaalt. Hij maakte een Britse reddingswerker uit voor pedo. Tot vorig jaar was zijn Tesla in de kern verliesgevend. Dat er toch winst viel te noteren, is te danken aan de verkoop van door overheden geschonken uitstootrechten aan vervuilende concurrenten.
Zijn tweets rieken naar marktmanipulatie. Zoals alle keren dat Musk de waarde van cryptomunten als dogecoin of bitcoin omhoog schreef. In mei 2020 verloor Tesla juist dik een tiende aan waarde na zijn plotselinge mededeling dat het aandeel te hoog gewaardeerd is. Zelf wijt hij zijn onalledaagse uitlatingen aan het syndroom van Asperger. En o ja, liet hij onlangs weten: ‘Minstens vijftig procent van mijn tweets is geschreven op een porseleinen troon.’
Dus waarom die Musk-verering?
‘Even wat vrienden afzetten bij het zwembad’ (zittend op de wc)
In een interessant essay in The New York Times spreekt Harvard-historica Jill Lepore van ‘muskisme’. Daarin maken bedrijven ‘zich openlijk en hevig zorgen over alle mogelijke einde-van-de-wereld-rampen. Over de al te reële catastrofe van klimaatverandering, maar vaker over mysterieuze “existentiële risico’s”, of x-risico’s, inclusief het uitsterven van de mensheid, waarvan alleen technomiljardairs ons blijkbaar kunnen redden.’
Lepore ziet Musk als een erfgenaam van de technocratische beweging die in de jaren dertig van de vorige eeuw populair was in Noord-Amerika. Ook deze ‘revolte van de ingenieurs’ liet zich inspireren door sciencefiction. De aanhangers waren de trage democratie en haar politici beu. Ze geloofden dat technologie en wetenschap alle problemen konden oplossen. In plaats van met voornamen spraken ze elkaar aan met nummers of formules. Toeval of niet, maar als Musk in 2020 opnieuw vader wordt, zal hij zijn kind X AE A-XII noemen. De Tesla-baas is dan ook de kleinzoon van een van de leiders van deze grotendeels vergeten beweging.
Het technocratische zit er al vroeg in. De jonge Musk is een klassieke nerd. Geboren in 1971 in een welvarend gezin in Pretoria, Zuid-Afrika, leert hij zichzelf programmeren op een oude Commodore-computer. Hij speelt Dungeons & Dragons met vrienden en verslindt boeken als Lord of the Rings en The Hitchhiker’s Guide to the Galaxy.
Rimpelloos is zijn jeugd niet. Zijn moeder Maye werkt als diëtiste en model – in 2013 treedt ze nog op in een videoclip van Beyoncé. Als Musk acht jaar oud is, gaan zij en haar man Errol uit elkaar. ‘Een verschrikkelijk slecht mens’, noemt hij zijn vader. De ingenieur en ondernemer zal later een kind verwekken bij zijn 42 jaar jongere stiefdochter.
Als middelbare scholier wordt Musk gepest. Een keer takelen zijn belagers hem dusdanig toe dat hij in het ziekenhuis belandt. Op zijn zeventiende kan hij eindelijk doen waarvan hij al jaren droomt: naar Noord-Amerika vertrekken. Het heeft wat weg van een vlucht. Zelf zal Musk de militaire dienst onder het apartheidsregime aanvoeren als reden om in Canada economie en natuurkunde te gaan studeren.
In 1995 volgt een promotietraject aan het prestigieuze Stanford, gelegen in het hart van Silicon Valley. Musk houdt het er al na twee dagen voor gezien. Om hem heen gonst en bruist het van de jonge ondernemers die zich op het ontluikende internet storten. Samen met zijn broer Kimbal richt hij zijn eerste eigen bedrijfje op. Zip2 biedt een soort online stadsgids waarmee gebruikers het dichtstbijzijnde café of supermarkt kunnen vinden. Het is typische start-up-romantiek. De jongemannen slapen op de vloer van hun kantoortje en liften mee op de internetverbinding van de buren.
Ruim voor het uiteenspatten van de dotcomzeepbel verkopen ze hun onderneming. Musk houdt er 22 miljoen dollar aan over. Dat trucje weet hij in de daaropvolgende jaren in het groot te herhalen met PayPal. Het bedrijf staat aan de wieg van een revolutie in het betalingsverkeer die de banken op hun grondvesten doet schudden. Dat ziet ook veilingsite eBay, dat de boel in 2002 overneemt. Kassa voor Musk: de grootste aandeelhouder strijkt nog eens 180 miljoen euro op. Amper 31 jaar oud is hij multimiljonair.
‘Ik verkoop bijna al mijn fysieke eigendommen. Zal geen huis meer bezitten’
‘Ik kan nu een eiland kopen en de hele dag cocktails drinken’, constateert Musk na het PayPal-avontuur, ‘maar daar heb ik geen enkele interesse in.’ In plaats van op het strand te liggen, stopt hij zijn fortuin in een reeks nieuwe, doldwaze projecten. Zijn grootste succes wordt Tesla. ‘De rest van de auto-industrie heeft Tesla en mij lange tijd uitgemaakt voor idioten en fraudeurs’, stelde Musk afgelopen maand in gesprek met de FT. ‘Ze zeiden dat elektrische auto’s niet zouden werken.’ En als wél zo was, dan zat geen klant erop te wachten.
De underdog heeft hun ongelijk ruimschoots bewezen. Tesla beheerst anno 2022 twee derde van de markt voor elektrische voertuigen. Door de geëxplodeerde beurskoers is het meer dan duizend miljard dollar waard. Daarbij doet Musk veel meer dan vierwielers in elkaar zetten. Zijn bedrijf bouwt ook de bijbehorende infrastructuur van elektrische laadstations. Mede door het in 2016 definitief ingelijfde SolarCity is Tesla daarnaast belangrijk in de wereld van zonnepanelen en ‘powerwalls’, een soort huis-accu’s.
Dat alleen al lijkt meer dan genoeg roem voor een mensenleven. Toch is Tesla niet de multinational waarmee Musk zijn naam voor de eeuwigheid wil vestigen. De aarde behouden is belangrijk. Zijn elektrische auto’s en zonnepanelen kunnen daaraan bijdragen, maar uiteindelijk ligt Musks hart bij plan B: een ‘multiplanetaire toekomst’ voor de mensheid mogelijk maken.
Daarvoor start hij in 2002 zijn eigen ruimtevaartbedrijf. SpaceX wil muizen naar Mars brengen. Een collega-rijkaard geeft hem als grap nog een flinke kaas cadeau. Als voer voor de knaagdiertjes die zich voortplantend door het heelal zullen bewegen. Maar de plannen van Musk zijn alweer groter geworden. De mens zelf moet de rode planeet koloniseren. En snel ook.
Daartoe ontwikkelt SpaceX herbruikbare raketten. Musk drijft zijn personeel geregeld tot waanzin. ‘Hij is een genie als het op zaken aankomt, maar empathie met mensen is niet zijn gave’, oordeelt zijn broer. Deze keer lijkt de visionaire ceo zich daadwerkelijk te verslikken. De ‘Falcons’ en ‘Starships’ crashen bij bosjes. Het brengt het bedrijf op de rand van het faillissement.
Totdat het wél lukt. Twintig jaar na de oprichting brengt SpaceX mensen en goederen naar het internationale ruimtestation iss. Het bedrijf heeft een Tesla Roadster de lucht in geschoten die liedjes van David Bowie afspeelt. Gewoon, omdat het kan. Het bedient ruimtetoeristen en brengt satellieten in een baan om de aarde. Dat laatste dient ook een ander Musk-kindje: Starlink. Met een netwerk van 42.000 satellieten wil dit initiatief aardbewoners tot in de meest afgelegen gebieden internet bieden. De teller staat op dit moment op 1469 satellieten.
Alsof dat nog niet genoeg toekomstmuziek is, werkt Musk aan een hyperloop. Ondergrondse buizen moeten mensen en spullen met snelheden van rond de duizend kilometer per uur vervoeren, bijvoorbeeld van Washington DC naar New York. Hij laat ook onderzoek doen naar hersenimplantaten. Die zijn in eerste instantie bedoeld om patiënten met hersenaandoeningen te helpen, maar aan het einde van de rit zouden alle mensen kunnen profiteren van een upgrade, bijvoorbeeld in de vorm van een beter geheugen. Dat is bittere noodzaak volgens Musk. Tot zijn grootste zorgen behoort namelijk kunstmatige intelligentie. Denk aan razend slimme, kwaadwillende robots die ons willen vernietigen.
Met zoveel ballen in de lucht verbaast het niet dat Musk bij interviews geregeld in huilen uitbarst. Dan klaagt hij over de enorme druk die hij voelt. Hij maakt naar eigen zeggen werkweken van tachtig tot negentig uur. Vrijwel altijd onderweg, zijn zeven huizen verkocht. Nu huurt hij een onderkomen in de buurt van zijn lanceerbasis in Texas. Of hij logeert bij vrienden.
Ook zijn liefdesleven is een tranendal. ‘Alleen gaan slapen maakt me kapot’, biecht hij in 2017 op tegenover Rolling Stone. ‘Alleen zijn in een groot, leeg huis terwijl je de echo van je eigen voetstappen hoort, en niemand op het kussen naast je. Fuck.’ In drie huwelijken krijgt Musk in totaal zeven zoons – de eerste overlijdt kort na de geboorte. Op dit moment is hij weer single. Dat Musk aan het hoofd staat van een van de indrukwekkendste industriële imperia uit de geschiedenis, maar tegelijkertijd beroerd is in delegeren, zal niet hebben geholpen.
‘Ik moet een nieuwe vriendin zien te vinden’, vertelde hij journalist Ashlee Vance, schrijver van de in 2015 verschenen biografie Elon Musk: Hoe de topman van SpaceX en Tesla onze toekomst vormgeeft. ‘Daarom zal ik toch nog iets meer tijd moeten zien vrij te maken. Misschien zelfs wel een extra vijf of tien… hoeveel tijd denk je dat een vrouw per week verlangt? Tien uur misschien? Is dat zo’n beetje het minimum? Ik weet het niet.’
‘Als jullie het per se willen weten, ik ben een utopisch anarchist’
Misschien ligt de sleutel tot het Musk-mysterie wel bij een fictief personage. In de beroemdste roman van Ayn Rand, Atlas Shrugged (1957), gaat de elite in staking. De succesvolste ondernemers, uitvinders, kunstenaars en miljonairs zijn de bemoeizieke overheid zat. In een verborgen vallei in de Rocky Mountains bouwen ze hun eigen anarcho-kapitalistische paradijs. Dit nieuwe ‘Atlantis’ doet het zonder staat, regels en andere betutteling.
De leider is een filosoof-uitvinder, tevens ontdekker van een revolutionaire energiebron die de verstikte economie nieuw leven in kan blazen. ‘De man aan de top van de intellectuele piramide draagt het meeste bij aan al diegenen onder hem, maar krijgt niets behalve zijn materiële betaling’, oreert deze John Galt in de tientallen pagina’s lange speech die aan het einde van het boek zijn overwinning inluidt. ‘De man aan de onderkant die, op zichzelf aangewezen, zou sterven in zijn hopeloze onkunde, draagt niets bij aan degenen boven hem, maar krijgt de bonus van al hun breinen.’
De overeenkomsten tussen de twee ascetische ingenieurs liggen voor het oprapen. ‘Ik ben geen gestoorde libertariër’, verdedigde Musk zich onlangs in een interview. Toch ergert hij zich wild aan alle mogelijke toezichthouders. Uit protest tegen de ‘fascistische’ lockdownmaatregelen heropende hij zonder toestemming een Californische fabriek. Hij houdt niet van belastingen – daarover later meer – en neemt het niet zo nauw met de rechten van zijn arbeiders. Tot zijn grote verontwaardiging moest hij onlangs 137 miljoen dollar (zo’n 120 miljoen euro) betalen aan een zwarte werknemer die gediscrimineerd was.
Net als John Galt weet Musk zich op een en hetzelfde moment neer te zetten als baas én onderdrukte. Met een (papieren) vermogen van omgerekend 230 miljard euro is hij het toppunt van establishment. Toch blijft hij in de ogen van het publiek de eeuwige outsider. Galt en Musk willen allebei gewoon ongestoord dingen máken. ‘Ik denk dat slimme mensen zich misschien wel te veel storten op dat hele internetgebeuren, de financiële dienstverlening of de advocatuur’, zei Musk eens. ‘Dat is deels ook de reden dat we niet zoveel innovatie meer zien.’
Het maakt de twee mannen – de een fictief, de ander in de echte wereld – tot de ultieme ‘entrepreneurs’. De term komt van de Oostenrijkse econoom Joseph Schumpeter (1883-1950). Trots op zijn voorname opvoeding in het keizerlijke Wenen arriveerde deze kleine, donkere dandy op faculteitsvergaderingen in paardrijkleding. Die aristocratische achtergrond klinkt door in zijn nog altijd populaire theorieën. Voor Schumpeter draaide het kapitalisme niet om de uitbuiting van arbeiders. Zelfs niet om anonieme wetten die voor een optimaal evenwicht tussen vraag en aanbod moeten zorgen. Welvaartsgroei zou te danken zijn aan een heel speciaal soort mens. Met hun rusteloze drang tot innovatie zijn het deze entrepreneurs die de economie haar dynamiek geven. ‘Creatieve destructie’, noemde Schumpeter dat elders.
Hij heeft het over ‘menselijk materiaal van een buitengewone kwaliteit’. Niet de zoveelste zakenman of bourgeois, maar ‘een parvenu over wiens manier van doen wordt gelachen’. Hem is het niet te doen om geld of maatschappelijke status. ‘Er is de droom en de wil om een privaat koninkrijk te stichten’, legt Schumpeter uit. Daar komt bij ‘de wil om te veroveren’ en bovenal ‘het plezier om te creëren, dingen voor elkaar te krijgen’.
Zie daar het geheim van Elon Musk. De economie waarin we leven heeft onvoorstelbare rijkdom voortgebracht, maar er ontbreekt iets. Anders dan het socialisme biedt zij geen wenkend toekomstbeeld. Entrepreneurs als Musk vullen die leegte. Hij oogt anders dan de andere topmannen, met hun door pr-mensen doodgeslagen jargon. Dit is een idealistische doener. Iemand die het onpersoonlijke systeem van een heroïsch verhaal over menselijke vooruitgang voorziet.
‘Wat Musk heeft ontwikkeld dat zoveel ondernemers in Silicon Valley ontberen, is een zinvol wereldbeeld. Hij is het bezeten genie in de grootste queeste die ooit door iemand is ondernomen’, merkt zijn biograaf op zonder een spoor van ironie. ‘Hij is niet zozeer de ceo die rijkdom nastreeft als wel de generaal die zijn troepen naar een zekere overwinning leidt.’
‘Ik stel voor tien procent van mijn Tesla-aandelen te verkopen. Steunen jullie dat?’
De mythe rond Musk wortelt in feite in negentiende-eeuwse theorieën over de menselijke geschiedenis. Die zou geschreven zijn door een handvol ‘grote mannen’, van Caesar tot Shakespeare. Nietzsche vulde dit wereldbeeld aan met zijn fantasieën over de Übermensch: superieure individuen die met hun genialiteit het menselijke ras optillen. Musk is zo bezien geen gewone ondernemer, maar een ‘übernemer’.
De vraag is hoe dicht de reëel bestaande Musk dat heldhaftige ideaal benadert. In zijn universum lijkt innovatie iets van slimmeriken met een eurekamoment. Individuen zoals hij. Dat spreekt tot de verbeelding, maar uit onderzoek blijkt dat de moderne werkelijkheid er anders uitziet. ‘Innoveren is niet langer een kortdurende activiteit van enkele uitvinders’, schreef de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid al in 2013 in haar rapport Naar een lerende economie, ‘maar een permanent proces van schaven en bijstellen waarbij iedereen betrokken is: werknemers van hoog tot laag, toeleveranciers, en zelfs klanten.’
Vooruitgang is, kortom, een collectieve inspanning. Veel cruciale vernieuwingen zijn niet eens te danken aan een speciale r&d-afdeling. Ze komen stapje voor stapje tot stand op de werkvloer. Dan helpt het om de beste technici aan je te binden – iets waar Musk in uitblinkt.
Bovendien is er een doorslaggevende rol weggelegd voor de door de Tesla-topman verfoeide overheid. Econoom Mariana Mazzucato, auteur van De ondernemende staat, heeft erop gewezen dat Musks zakenimperium door de jaren heen minstens vijf miljard dollar aan subsidies opstreek. In 2010 hielp een staatslening van bijna een half miljard dollar Tesla door misschien wel haar diepste crisis heen. ‘En hij heeft nooit dankjewel gezegd’, voegde Mazzucato er fijntjes aan toe.
Die indrukwekkende bedragen zijn exclusief de lucratieve miljardenopdrachten van nasa, de Amerikaanse luchtmacht en andere publieke instanties. Zowel Tesla als SpaceX profiteert van met belastinggeld betaald onderzoek naar elektrisch rijden en ruimtevaarttechnologie. Om maar te zwijgen van de fiscale voordelen waarmee ook de Nederlandse overheid de aankoop van Tesla’s stimuleert.
Toch keert Musk zich openlijk tegen subsidies en wil hij geen belasting betalen. Hij bepaalt liever zelf wat er met zijn dollars gebeurt. ‘Mijn plan is om het geld te gebruiken om de mensheid naar Mars te krijgen en het licht van het bewustzijn te behouden’, twitterde hij eind oktober in reactie op het voorstel van de Democraten voor een miljardairstaks. Een week later verraste hij vriend en vijand met een peiling onder zijn volgers. ‘Er is de laatste tijd veel gedoe over ongerealiseerde winsten die een manier zouden zijn om de belastingen te ontwijken. Dus stel ik voor tien procent van mijn Tesla-aandelen te verkopen. Steunen jullie dat?’ Bijna 58 procent stemde ‘ja’. In de daaropvolgende weken verzilverde Musk voor meer dan tien miljard dollar aan Tesla-aandelen.
‘Mars, here we come!!’
Uiteindelijk kan het Musk-sprookje nog altijd een zeepbel blijken die uiteenspat. Eén grote raketramp en zijn conglomeraat is terug op het randje van faillissement. Een ongeluk zit in een klein hoekje. Eind december moest Tesla 475.000 auto’s terugroepen vanwege problemen met de achteruitkijkcamera en de vergrendeling van de kofferbak. Ondertussen onderzoekt de toezichthouder een reeks ongelukken met zelfrijdende Tesla’s.
Musk lijkt er niet wakker van te liggen. De entrepreneur doet er juist een schepje bovenop. ‘Het volgende, echt grote ding is om een zelfvoorzienende stad op Mars te bouwen en daar de dieren en wezens van de aarde te brengen’, oreert hij tegen Time. ‘Een soort van futuristische ark van Noach.’
Het maakt niet eens uit hoe realistisch dat is. Musk voorziet het kille kapitalisme van een smaak, een geur en een gevoel. Hij laat het grote publiek dromen van een heldhaftige toekomst. Al kan ook zijn Mars-utopie wel eens onheilspellend veel op het elitaire Atlantis van Ayn Rand gaan lijken.