Hip-hop in een nationalistisch Zweden

Aankomende zondag zijn er verkiezingen in Zweden. Ach Zweden, zal men denken, behalve de recentelijke toetreding tot de Navo, gezamenlijk met Finland, gebeurt er niet veel, het leven is er goed. Maar leg je oor te luister bij de ongelofelijk populaire hip-hopscene en je hoort hoe ongelijkheid exponentieel is gegroeid, hoe de maatschappij onder druk staat van segregatie, en hoe extreem-rechts nationalisme is genormaliseerd. Hip-hop laat een ‘ander’ Zweden zien.

Hip-hop heeft zich in Zweden de laatste jaren explosief ontwikkeld en is zelfs het meest beluisterde genre in het land geworden, maar de meeste Zweden waren eigenlijk niet heel geïnteresseerd in de leefwereld en omgeving van deze rap, het klonk ‘exotisch’ en speelde zich met name af in de stedelijke buitenwijken, ‘ver weg’ aan de rand van de samenleving tussen de non-etnische Zweden en immigranten. Een on-Zweeds geluid dat men misschien gefascineerd beluisterde, maar niet echt kon accepteren als Zweedse werkelijkheid.

Daar kwam verandering in toen hip-hopster Nils ‘Einár’ Grönberg afgelopen jaar werd doodgeschoten. De 19-jarige Einár werd als een revelatie gezien in Zweden. Een vreemde eend in de bijt, hij had een witte etnisch-Zweedse achtergrond, maar dat weerhield hem er niet van om iedereen te laten horen dat hij ongelooflijk goed kon rappen. Terwijl het met Einár heel goed ging, werd de wereld voor Nils steeds donkerder. De balans tussen persoon en artiest raakte zoek, en onder het motto ‘be real’ werd zijn gangsterrap deels autobiografische realiteit. Op de avond van 21 oktober 2021 werd hij vanaf anderhalve meter afstand doodgeschoten, geëxecuteerd dus, in Hammarby Sjöstad, een centraal gelegen Stockholmse buurt bewoond door welgestelde Zweden.

Een kantelpunt, in de hip-hopwereld maar vooral in de samenleving. Behalve criminaliteit werd ook de trendy gangsterrap van de afgelopen jaren opeens als groot probleem gezien. De artiesten zouden een te grof Zweden laten zien waarin misdaad en geweld werden verheerlijkt en geromantiseerd. Het zou de jeugd ertoe aanzetten om het criminele pad te kiezen. Wat had de leefwereld die deze muziek beschreef nog met Zweden te maken?

Vooral het geluid uit de stadse multi-etnische buitenwijken belandt in de beklaagdenbank. Artiesten zoals Yasin, 1.Cuz, Gee Dixon, 23 en Haval beschrijven een realiteit die ver van de ‘normale’ Zweed afstaat. Men is verrast dat de Stockholmse buitenwijken, waar armoede, werkloosheid en discriminatie aan de orde van de dag zijn, een vruchtbare grond bieden voor criminaliteit, en nog verbaasder dat hip-hopartiesten hier op in spelen, en er af en toe zelfs in meegaan. Veel van de raps zijn gewelddadig, hard, af en toe seksistisch, of juist dramatisch en emotioneel, maar allemaal laten ze een ‘andere’ kant van Zweden zien, een die niet het beeld schetst dat Zweden nog steeds internationaal geniet.

Uitgestrekte natuur waar een gevoel van vrijheid verrijst en een relatief goed opgezet sociaal-economisch vangnet, en voeg daar ook nog maar een flinke portie emancipatie en gendergelijkheid aan toe, dat is het beeld van Zweden. Met zijn sociaal-democratische politieke historie wordt Zweden nog steeds dikwijls aangehaald als egalitair ideaal. Dit beeld is gebaseerd op het in de vorige eeuw opgezette Folkhem (het volks-thuis); een sociaal-economische en politieke structuur die er op het eerste gezicht voor zorgde dat iedereen gelijk behandeld werd. Net zoals men thuis voor elkaar zorgt, zo zou de staat dat doen voor haar burgers.

Door het verwelkomen van vele arbeidsmigranten (die nodig waren voor een groeiende economie) en asielzoekers kwam er meer druk op het Zweedsheid-idee te staan. Een gevoel van etno-nationalisme groeide in de samenleving: verschillen tussen ‘wij’ en ‘zij’, ‘ons’ en de ‘ander’, kwamen naar voren. Voeg daaraan toe dat door een verschuiving naar een neoliberaal systeem Zweden in een kapitalistisch land veranderde. Het collectieve gevoel dat zich tijdens de Folkhem-tijden makkelijk kon verspreiden, mede door de relatief homogene demografie, werd langzaam ingewisseld voor een afgegrensde individualiteit of exceptionalisme. Ongelijkheid groeide intussen overal: economisch, sociaal-cultureel, en ruimtelijk.

Politiek is er ook een kloof gegroeid, dwars door het midden. Door de opkomst en groei van de extreem-rechtse en nationalistische Sverigedemokraterna (Zweden Democraten) is het speelveld sinds de eeuwwisseling drastisch veranderd. De Sverigedemokraterna zelf hebben hun neo-nazistische origine bekwaam verdoezeld achter de Zweedse vlag en hun charismatische partijleider Jimmie Åkesson heeft een dikke vinger in de Zweedse politieke pap. Het cordon sanitaire dat door alle partijen werd opgelegd na de parlementaire binnenkomst in 2010 is verbroken omdat de conservatief-liberale Moderaterna (vertaling; de gematigden) nu ondanks zijn ietwat misleidende naam openstaat voor een samenwerking.

De sociaal-democraten zijn nog steeds de grootste, en zullen dat ook blijven. Maar het gaat over de coalities die partijen met elkaar aangaan. In Zweden weet men namelijk van tevoren hoe de vermoedelijke coalities eruit gaan zien; in dit geval is het over links of over rechts, twee mogelijkheden. De percentages veranderen elke dag, en liggen heel dicht bij elkaar, beide rond de 49 procent.
Over één ding zijn alle partijen het eens: er moet iets gedaan worden aan het geweld en de hoge criminaliteitscijfers. Maar over hoe dit moet worden aangepakt verschillen de meningen nogal. Terwijl het rechtse spectrum een harde aanpak voorstaat – meer politie, hardere straffen, ook voor 15-jarigen, of zelfs uitzetting van hele families – komt links met voorstellen voor een zachtere aanpak waarbij bijvoorbeeld meer leraren in kwetsbare wijken een oplossing moeten bieden.

Als muziekcultuur van de straat heeft hip-hop altijd gereflecteerd op wat er gebeurt. Een groot deel van de misdaad en de schietincidenten met dodelijke slachtoffers vindt in de buitenwijken plaats, en het lukt media dikwijls om een link met hip-hopartiesten te vinden. Nu moet gezegd worden dat niet alle hip-hopartiesten lieverdjes zijn, en zoals Einár liet zien wordt de lijn tussen het artistieke personage en de mens achter dat personage soms heel dun.

Veel rappers stellen vast een product van hun omgeving te zijn. Ze zijn omringd door armoede, structurele ongelijkheid en ook criminaliteit. Het beeld van Zweden dat ze schetsen is duister, maar het is niet per se onjuist. Hun geluid toont een realiteit die veel politici en Zweden niet willen zien of begrijpen.

Ten noordwesten van Stockholm ligt de buitenwijk Rinkeby, berucht en bekend door de hoge criminaliteitscijfers en geboorteplaats van vele hip-hopartiesten. Hoewel het maar vijftien minuten met de metro vanuit centraal is, wordt het gezien als een ‘ander’ Zweden. Negentig procent van de inwoners heeft een buitenlandse achtergrond en media schrijven maar al te graag verhalen die de Zweedse meerderheid die er nog nooit is geweest angst inboezemen. Ook ik word door mijn Zweedse vrienden gewaarschuwd als ik er naartoe ga. De hip-hop die hier vandaan komt vertelt over geweld en criminaliteit, over pijn, verlies en armoede, maar ook over liefde, hoop en zelfvertrouwen. Als de meest trendy en controversiële stijl is gangsterrap erg aanwezig, maar neem het met een korreltje zout. Het is ook een kwestie van artiesten die zich schikken naar het ‘gangster’-verlangen van de luisteraars. Gangsterrap overschaduwt de andere geluiden uit de buitenwijken, maar wie naar meer dan alleen dat luistert, hoort hoe men een beeld schetst van een divers maar ook polariserend Zweden.

Want ja, Zweden is een polariserend land. Gedreven door populisme en een groeiend nationalisme en een verlangen naar de vroegere Folkhem. De realiteit dat in Zweden momenteel een vierde van de inwoners wortels in het buitenland heeft is moeilijk te slikken voor wie Zweeds-zijn associeert met wit-zijn. En terwijl discussies over de Zweedse identiteit en wie daar aanspraak op mocht maken zich ontsponnen, werd rechts-nationalistisch gedachtegoed, met name in de politiek en in de dagelijkse opinie, langzaam genormaliseerd.

De sociaal-democratische minister van immigratie Ygeman stelde voor om een quotum van vijftig procent inwoners met een migratieachtergrond in alle buurten aan te houden, gebaseerd op het Deense voorbeeld. Maar waar de Deense regering van plan is om mensen te classificeren als westers of niet-westers, wil men in Zweden een verschil maken tussen ‘Nordic’ en ‘niet-Nordic’. Ygeman zegt dat het slecht is om sommige wijken en buurten te hebben waar de meerderheid niet-Nordic is; een nationalistisch gevoel van Scandinavische superioriteit klinkt. De Sverigedemokraterna likken de vingers erbij af en kunnen zo nog een stapje verder gaan.

Natuurlijk is de intentie van Ygeman, om segregatie op te breken, geen slecht idee. Maar de manier waarop schiet veel mensen in het verkeerde keelgat. De classificaties lijken aan te duiden dat het probleem niet bij de Zweden of Scandinaviërs ligt maar bij de ‘anderen’. Vijf procent van de Zweedse populatie (550.000 inwoners) woont in een van de 61 ‘kwetsbare gebieden’, dikwijls stedelijke buitenwijken. Terwijl veel immigranten en Zweden met een buitenlandse achtergrond niet de keuze hebben om ergens anders te wonen, door beperkte economische middelen en andere maatschappelijke uitsluitingsmechanismen verwacht de Zweedse meerderheid assimilerend gedrag.

Als je gezicht vies is, probeer dan niet de spiegel schoon te maken, maar was jezelf, schreef de Zweeds-Somalische rapper Yasin uit Rinkeby vorig jaar op Instagram. Als dé hip-hopartiest van zijn generatie groeide hij op in een omgeving waar beleid niet werkte, of niet eens werd uitgevoerd.

Aan de rechterzijde van het politieke spectrum is de veronderstelling dat Zweden ten onder gaat aan massa-immigratie en multiculturaliteit. Vanuit dit perspectief is Zweden Zweden niet meer, en hip-hop is hiervoor het bewijs. Het is een on-Zweeds geluid dat laat zien wat er fout gaat.

De huidige regering erkent dat segregatie een cruciaal probleem is en is bereid om naar de symptomen te kijken en ze op te lappen. Maar hoe? Door mensen te verdelen in groepen en quota op te leggen? Een echte, diepe doorgronding van de oorzaken komt er niet, men probeert nog maar eens het spiegeltje schoon te maken, terwijl het gezicht onder de modder van structurele ongelijkheden zit.

De waarde en kracht van hip-hop wordt zwaar onderschat, het is een muziekcultuur die een groeiende hoeveelheid jongeren van alle klassen en achtergronden verenigt. Maar waar het vaker dan niet wordt aangehaald als mogelijke oorzaak van problemen, laat het in werkelijkheid de symptomen van de groeiende ongelijkheid in de maatschappij zien. Het is een kracht van het diverse Zweden, waarin een nieuwe generatie zich laat horen.