Aan publicaties over Adolf Hitler geen gebrek. Waarom zou je er daar nog een aan willen toevoegen? Deze vraag stelde Volker Ullrich, historicus en schrijver voor het weekblad Die Zeit, zichzelf ook. Toch drong zich bij hem de behoefte op om een vuistdikke biografie te schrijven over Der Führer. ‘Het beeld van Hitler in de Duitse samenleving wordt tegenwoordig vooral bepaald door de entertainmentindustrie en niet door de wetenschap. De zeer succesvolle komische roman Er ist wieder da, waarin Hitler tot leven komt in het Berlijn van 2011, is een goed voorbeeld van hoe Hitler als een brullende schertsfiguur wordt neergezet. Ik wil met mijn boek ingaan tegen deze trivialisering van Hitler.’

Om zich te onderscheiden binnen de omvangrijke literatuur over Hitler heeft Ullrich vooral veel aandacht besteed aan Hitler als privé-persoon: ‘Lang is het privé-leven van Hitler als oninteressant beoordeeld. Zijn leven zou alleen bestaan uit zijn politieke drijfveren en het weinige privé-leven dat hij had zou er weinig invloed op hebben. Ik wil dit beeld corrigeren omdat het juist past in Hitlers gewenste imago dat hij voor de buitenwereld wilde hebben. Zo was hij niet erg open over zijn relatie met Eva Braun. Tijd voor een vrouw paste namelijk niet in het beeld van een leider die zich opofferde voor zijn volk.’

Kenmerkend voor hedendaagse publicaties over de Duitse dictator is dat ze hem proberen te ontmaskeren. Zo werd beweerd dat hij heimelijk homoseksueel was, dat hij zich eigenlijk lafhartig had gedragen in de Eerste Wereldoorlog en dat hij antisociaal was. Een storende ontwikkeling volgens Ullrich: ‘Hitler was normaler dan tegenwoordig wordt beweerd. Dat is het centrale thema van mijn boek. Hitler kon heel amicaal zijn in de omgang en hij is een held noch een lafaard geweest in de Eerste Wereldoorlog. Ook heb ik geen bewijs gevonden dat Hitler homoseksueel was.’ De insteek om het ‘geheim Hitler’ te ontcijferen doet daarmee de waarheid vaak geweld aan, volgens de historicus.

Ullrich rekent ook af met de gedachte dat Hitler een exogeen verschijnsel was en het volk gijzelde. ‘In jaren vijftig en zestig werd Hitler als een bedrijfsongeval van de Duitse samenleving gezien en sinds dit jaar duikt die mening weer op. Dat heeft vooral te maken met de aandacht voor de Eerste Wereldoorlog en de populariteit van Christopher Clarks The Sleepwalkers. In dat boek beweert Clark dat de Europese mogendheden de oorlog zijn ingerold en dat geen van hen daar meer schuld aan had dan de andere, ook Duitsland niet. Anderen leiden daar weer uit af dat de opkomst van Hitler vooral externe oorzaken heeft, zoals het Verdrag van Versailles. Hitler rees echter op vanuit het midden van de burgermaatschappij en maakte gebruik van allerlei bestaande bewegingen en sentimenten’, aldus Ullrich. Antisemitische gevoelens waren al duidelijk aanwezig in de Duitse samenleving. Een goed voorbeeld daarvan is een dagboekaantekening van Thomas Mann uit 1919: ‘We spraken ook over het type Russische joden, de leiders van de wereldbeweging, deze explosieve mix van joods intellectueel-radicalisme en Christusgedweep. Een wereld die nog overlevingsinstinct bezit moet met alle beschikbare energie en snelheid deze mensensoort tegengaan.’

Desondanks zijn de verschrikkingen van de vorige eeuw niet een evident gevolg van deze gedachten, volgens Ullrich. ‘Hitler heeft de aanwezige sentimenten op de spits gedreven. Zonder hem zou de Tweede Wereldoorlog waarschijnlijk niet zijn uitgebroken en was de holocaust niet gebeurd.’

1. Othmar Plöckinger: Geschichte eines Buches: Adolf Hitlers “Mein Kampf” 1922-1945 (2006)

‘Plöckinger is een Oostenrijkse historicus die zich in dit boek volledig richt op Mein Kampf. Hij beschrijft niet alleen de ontstaansgeschiedenis van het boek maar heeft ook een uitgebreide studie gemaakt naar de ontvangst ervan. Met zijn onderzoek rekende hij af met verschillende legendes over Hitlers boek.

Zo vond Mein Kampf in het begin maar weinig aftrek. Dat had vooral te maken met de penibele situatie waarin de NSDAP zich bevond. Vanaf 1930, het jaar waarin de partij een stevige machtsbasis wist te creëren, groeide de oplage explosief en hield Hitler er een vermogen aan over.

Nadat Hitler aan de macht was gekomen kregen pasgetrouwde stellen allemaal een exemplaar van Mein Kampf. Plöckinger toont in zijn boek aan dat Mein Kampf daarbij breed werd gelezen, in tegenstelling tot wat vaak werd beweerd. Hitlers boek zou onaangeroerd in de kast blijven staan in vele huiskamers, maar uit allerlei bronnen bleek dat men Mein Kampf wel degelijk tot zich nam en bediscussieerde.’

2. Heike Görtemaker: Eva Braun: Leven met Hitler (2010)

‘Görtemacher heeft het eerste grondige en wetenschappelijke onderzoek gedaan naar de relatie tussen Adolf Hitler en zijn geliefde Eva Braun. Dat maakt haar boek bijzonder. Ze toont aan dat Braun een veel belangrijkere rol speelde in het persoonlijke leven van Hitler dan tot dan toe werd gedacht. De reden waarom het zo lang heeft geduurd om ons beeld van Braun grondig te herzien, is volgens mij dat Hitlers privé-leven altijd als oninteressant is beschouwd.

Eva Braun werd vaak neergezet als een dom blondje in geschiedschrijvingen, maar uit diverse brieven blijkt dat zij ook politieke discussies had met Hitler, tot aan het einde toe. Daarnaast was ze een fervent fotografe en filmster. Als assistente van Hitlers huisfotograaf Heinrich Hoffmann is ze zo ook in contact gekomen met haar latere geliefde. Met haar beelden en foto’s heeft Braun een heel belangrijke bijdrage geleverd aan de mythevorming van Hitler. Tot op de dag van vandaag heeft haar werk veel invloed op hoe wij Hitler zien.’

3. Brigitte Hamann: Winifred Wagner oder Hitlers Bayreuth (2002)

‘Op basis van veel onbekende bronnen beschrijft Birgitte Hamann de nauwe banden tussen de familie Wagner en Hitler. Vooral met het hoofd van de familie, Winifred, de schoondochter van componist Richard Wagner, was Hilter goed bevriend. Het boek van Hamann toont aan dat de Wagners van niet te onderschatten waarde zijn geweest voor de opkomst van Hitler.

Hitler werd in 1923 namelijk met open armen ontvangen door de Wagners. De familie had een gerespecteerde naam en goede betrekkingen met vele politici. Als nieuwe huisvriend werd Hitler door hen in brede kring aanbevolen en hij wist zo aan invloed te winnen. Door de warme relatie met de familie kon Hitler zich ontdoen van zijn nogal dubieuze verleden als arme en mislukte schilder. Zonder de Wagners was Hitler waarschijnlijk nooit aan de macht gekomen.’

4. Timothy W. Ryback: Hitlers privébibliotheek (2010)

‘De Amerikaanse journalist Ryback heeft voor zijn boek toegang gekregen tot een gesloten gedeelte van Hitlers privé-bibliotheek. Deze werd in 1955 naar de Verenigde Staten verscheept en bleef lange tijd ontoegankelijk.

Ryback ontdekte niet alleen wat Hitler las, maar ook hoe hij dat deed. Hitler onderstreepte tekstpassages en zette commentaar in de kantlijn. Daardoor kon Ryback tot de conclusie komen dat Hitler weliswaar veel las, maar niet met de bedoeling om daarbij tot nieuwe inzichten te komen.

Hitler gebruikte zijn boeken vooral om zijn bestaande denkbeelden te bevestigen. Hij had daarbij bijzondere belangstelling voor de oorlogsverhalen van Ernst Jünger en de geschriften van Gustave le Bon waarin hij de antisemitische gedeeltes markeerde.’

5. Sebastian Haffner: Anmerkungen zu Hitler (1978)

‘Sebastian Haffner was een grote en bekende publicist. Zijn Anmerkungen zu Hitler is vaak herdrukt, maar door vele andere grote publicaties over Hitler krijgt het nu nog maar weinig aandacht. Toch blijft het essay een van de beste werken over Hitler vanwege Haffners scherpzinnige beoordelingsvermogen en geslepen formuleringen.

Het knappe van Haffner is dat hij de successen van Hitler uiteen weet te zetten, zonder daarbij af te doen aan de hoge tol die daarvoor moest worden betaald. Beide aspecten wist hij heel nauwgezet te beschrijven.’