Eerste beeld: Loe de Jong in 1960 in De bezetting, vaststellend dat jongeren aan de generatie boven hen de gewetensvraag stellen: ‘Hoe heeft dit alles kunnen gebeuren?’ Meteen daarop de loop van een Amerikaans kanon in beeld, vurend tijdens de tweede Irak-oorlog. Dan een Nederlandse tank in Indonesië en schrijver Graa Boomsma walgend van het eufemisme ‘politionele acties’ voor wat koloniale oorlog was. Daarna rijen doodskisten terwijl namen van doden genoemd worden. Genocide, zegt Jan Pronk. ‘Ik spreek niet van genocide’, zegt generaal Couzy. Dit is dus Srebrenica. Waarop prompt weer namen van vermoorden worden voorgelezen, dit keer bij de Hollandse Schouwburg. De cirkel van deze filmintroductie is binnen anderhalve minuut rond: vier maal oorlog in de laatste zeventig jaar waarbij Nederland betrokken was. En vier keer De Jongs openingsvraag: ‘Hoe heeft dit kunnen gebeuren?’
In het documentaire onderzoek dat daarna volgt krijgt die vraag telkens een andere invulling. Inzake Indonesië: hoe hebben we dit kunnen doen? In Irak: waarom hebben we meegedaan? In Srebrenica: hoe hebben we het kunnen laten gebeuren? Inzake de shoah: dezelfde vraag (trouwens niet voorbehouden aan de jongeren van 1960: Annie Schmidt vroeg het zich ook af in het vermaarde Ischa-interview en voelde grote schaamte). Maar daar vooral een toespitsing: waarom sprak Wilhelmina eind 1942 één keer over uitroeiing om daarna in haar toespraken nooit meer op dat thema terug te komen, evenmin als de regering? In de film wordt vooral duidelijk dat het beantwoorden van die vragen door verantwoordelijken ontweken wordt, tegengewerkt en soms verhinderd.
Normaal gaat het op deze plek over wat op de televisie te zien was of gaat komen. Dit keer betreft het een documentaire die het scherm niet haalde: De staat van ontkenning van Hedda van Gennep, gemaakt voor, maar niet uitgezonden door de Joodse Omroep. Wie hem wil zien, en dat valt aan te raden, zal naar de bioscoop moeten: vanaf 28 augustus dagelijks in Het Ketelhuis, Amsterdam. Hij is ook toegelaten tot het Nederlands Filmfestival, dus in september kunt u ervoor in Utrecht terecht. De kracht van de documentaire ligt niet zozeer in nieuwe onthullingen als wel in het opnieuw en indringend stellen van De Jongs vraag; in het verbinden van de vier oorlogen, hoe verschillend van aard en Nederlands aandeel ook; en in de overtuigingskracht van afzonderlijke getuigenissen door bekende maar vooral onbekende Nederlanders, onder wie voortreffelijk journalistiek onderzoeker Ben van Kaam.
Wat op het eerste gezicht een wat demagogische opzet lijkt, krijgt grote kracht. Voorbeeld: dat koningin en regering niet explicieter waren, had verregaande gevolgen voor slachtoffers en omstanders. Lili Couvée, die mede overleefde door de ster niet te dragen, vertelt hoe ze vergeefs mensen aanraadde hetzelfde te doen en onder te duiken: zo erg zou het toch niet worden, was de reactie. Schrijnend te zien hoe Wilhelmina-biograaf Fasseur zich bij Witteman in bochten wringt om zijn object te beschermen: ‘Uitroeiing kan meerdere betekenissen hebben’(!). Ik ben bang dat niet alleen over Nederland dergelijke documentaires te maken zijn. En het was Ischa die tegen Annie zei dat het hem nogal menselijk leek om de andere kant op te kijken. Dat maakt het niet minder ernstig dat er bijvoorbeeld nooit een parlementaire enquête naar de ‘politionele acties’ is geweest: afgekocht met een kilometersdik en decennia durend wetenschappelijk onderzoek waarnaar niemand bij afronding meer omkeek. We zien Wouter Bos voor de verkiezingen eisen dat de onderste steen boven komt inzake deelname aan de Irak-oorlog, waarna Tichelaar moet bekennen dat die eis is vervallen. Zoals ooit de PVDA ‘Indië’ liet gebeuren om de KVP mee te krijgen in sociale wetgeving. Politiek is compromis. Soms vallen daarbij verschrikkelijk grote spaanders.