In de meest donkere tijden van de geschiedenis is het de menselijkheid van sommige gebaren die ons redt. Zelfs in de kringen van Dante’s hel is er menselijkheid. Ook alle kloven (Malebolge) van de geschiedenis bij elkaar kunnen de gebaren van menselijkheid of vriendschap of de schoonheid van de wereld niet tenietdoen.
Het was in de meest donkere politieke gevangenis van het communistische Roemenië dat een 48-jarige man, dichter en filosoof, zijn leven gaf om het leven van een jonge medegevangene te redden. Hij wist dat het zijn dood zou betekenen, en toch deed hij het. Het was winter, de cel waarin de gevangenen zaten was onverwarmd en ze zaten op het koude beton. Een van hen, een jongeman, stortte in, maar medische zorg werd hem geweigerd en nog een nacht slapen op de koude vloer zou hem fataal worden, begrepen zijn celgenoten. Daarop strekte de dichter zich uit op het beton en liet de zieke medegevangene liggen op hem. De jongeman redde het, maar de filosoof werd ernstig ziek aan zijn longen en overleed korte tijd later.
Midden in de coronacrisis, een paar weken geleden, deed de Italiaanse priester Giuseppe Berardelli, besmet met het coronavirus, vrijwillig afstand van zijn beademingsapparaat (dat zijn parochianen voor hem hadden gekocht) voor een jongeman die hij niet kende, waarna hij zelf aan het virus overleed. De inwoners van Casnigo, waar zijn parochie was, applaudisseerden voor hun ramen en op hun balkons toen de kist van de priester de stad in werd gereden.
Redden menselijkheid en saamhorigheid ons in moeilijke tijden? Maar hoe kun je samen zijn als de ander een gevaar voor je eigen gezondheid kan betekenen?
Het communisme heeft veel families kapotgemaakt, zussen van broers gescheiden, moeders van kinderen, en mannen van vrouwen. Het heeft liefdes en vriendschappen kapotgemaakt, het vertrouwen in de ander verwoest. Degenen die bereid waren om vrienden en familieleden te verklikken, konden rekenen op speciale gunsten van de Securitate. Omdat ze niemand meer konden vertrouwen, raakten de Roemenen diep van elkaar geïsoleerd. De hel werd de Ander (‘L'enfer, c'est les autres’).
In de gevangenissen werden slachtoffers van het system heropgevoed; vaak werden slachtoffers getransformeerd in beulen en werden gedetineerden zelfs door hun celgenoten of vrienden gemarteld.
Maar wie afdaalt in de hel van de Roemeense politieke gevangenissen, komt ook verhalen tegen over echte vriendschappen tussen gevangenen en daden van nobele zielen. Van beschermers van de zwaksten of over gevangenen die hun eten aan verzwakte medegevangenen gaven, tot priesters die de biecht afnamen van hun beulen. In moeilijke tijden worden de deugden van elk individu zichtbaar. Je ontdekt dat de mensen beter zijn, dapperder en authentieker dan je dacht dat ze waren. Menselijkheid maakt zelfs de donkerste kloven nobeler. Gedetineerden in een gemeenschappelijke cel hadden een grotere overlevingskansen dan zij die in isolatie zaten.
Ook in onze quarantaine moeten we samen en saamhorig zijn om te kunnen overleven, zij het met andere middelen dan in ‘gewone’ tijden. Door wat we nu meemaken worden sommige vriendschappen hechter, andere worden op de proef gesteld, net zoals onder het communisme. De technologie – die we er tot voor kort van betichtten dat ze leidde tot vervreemding van elkaar en tot verlies van menselijke contacten – helpt ons, paradoxaal genoeg, juist om dichter bij elkaar te zijn dan ooit. De epidemie houdt ons een spiegel voor. Je vraagt je niet alleen af wie je bent, maar ook wie je vrienden zijn. Is je relatie sterk genoeg om de epidemie te overleven? Kun je iets voor een ander doen? Heb je iets gedaan om iemand te helpen? Een epidemie filtert, net als het communisme, de moraliteit en het karakter van mensen.
Veel dingen zullen veranderen, we weten nog niet op welke manier en wat de lessen zijn die we zullen trekken, maar menselijkheid en vriendschap zijn hetzelfde, in alle tijden, en zij verlichten de donkerste kloven. Misschien is dat de belangrijkste les: dat we niet zonder elkaar kunnen. Als we elkaar steunen, wordt ook de zwartste nacht verlicht.