PLOTSELING schrijven alle westerse media de Russische president Jeltsin af. Hij is ‘the wrong man for Russia’, oordeelt The Economist, een ‘nieuwe democraat die een oude autocraat is geworden’, volgens Newsweek. En, helaas, een kroonprins is niet in zicht, aldus de Guardian. Maar wat schuilt er achter het optreden van deze man die zich aan z'n neus liet opereren terwijl Rusland zich in een oorlog in de Noord-Kaukasus stortte, tegen de zelfuitgeroepen staat Tsjetsjenie?
Een in het algemeen rustig en gematigd oordeel kan men verwachten van Andrej Kortoenov, voorzitter van de Russian Science Foundation en adjunct-directeur van het Canada- Amerika Instituut in Moskou, ooit de denktank achter de hervormingen van Gorbatsjov. Als ik Kortoenov naar de positie van Jeltsin vraag, begint hij meteen te waarschuwen dat het niet goed is alle aandacht op de persoon van Jeltsin te concentreren: ‘Het lijkt me dat Jeltsin zelf steeds meer geisoleerd raakt van de situatie in het land. Hij wordt meer en meer gemarginaliseerd bij de praktische besluitvorming. Waar het de oorlog in Tsjetsjenie betreft, lijkt hij niet meer degene die de belangrijkste besluiten neemt. Toen hij zei dat er geen bombardementen meer zouden plaatsvinden, zagen we de volgende dag dat er alleen maar nog heviger werd gebombardeerd.’
Betekent dat dat de mensen ter plekke hem niet gehoorzamen of dat er andere mensen dan Jeltsin in Moskou aan de macht zijn?
‘Of allebei tegelijk. Het is duidelijk dat in Moskou de “machtsministeries” - het ministerie van Defensie, dat van Binnenlandse Zaken en de Federale Geheime Dienst - volkomen autonoom opereren. Ze trekken zich steeds minder aan van de president en zijn staf. Toen Jeltsin zijn minister van Defensie Gratsjov vroeg waarom de bombardementen op Grozny niet waren gestopt, negeerde die de vraag volkomen. Maar misschien is nog wel belangrijker dat de officieren en generaals ter plekke hun eigen opvattingen hebben die niet noodzakelijkerwijs samenvallen met die in Moskou. Soms nemen ze gewoonweg hun eigen besluiten. Dus je zou ook kunnen zeggen dat het centrale gezag als geheel steeds meer geisoleerd raakt.’
DUS DAN GAAT het om meer dan alleen om Jeltsin persoonlijk?
‘Zeker. Wat er met Jeltsin gebeurt, is het meest in het oog lopend. Maar je kunt bijvoorbeeld ook zien dat het ministerie van Defensie voor de strijd in Tsjetsjenie eenheden helemaal uit Siberie en het Verre Oosten moet halen. Dat wekt de indruk dat de eenheden die dichterbij het slagveld zijn gelegerd, niet betrouwbaar genoeg meer zijn en niet doen wat het ministerie zegt. De marginalisering en isolering blijft dus niet beperkt tot Jeltsin alleen.’
Betekent dat dat Rusland bezig is uit elkaar te vallen?
‘Dat hangt er maar van af hoe je dat definieert. Niet in die zin dat veel nieuwe gebie den zich binnenkort onafhankelijk zullen verklaren van Moskou. Maar Rusland valt wel in die zin uit elkaar dat het centrum steeds minder instrumenten heeft om de situatie in de regio’s te beinvloeden. Het kan de mensen daar simpelweg steeds minder schelen wat voor besluiten er in Moskou worden genomen. Je hoeft daar niet per se negatief over te zijn, maar de vraag is of dit hele proces wel beheersbaar blijft en volgens constitutionele normen verloopt of dat het wijst op een chaotische desintegratie.
Een voorbeeld. Volgens de grondwet zouden de regio’s in Moskou vertegenwoordigd worden via de Federatieraad, zeg maar het Hogerhuis van het Russische parlement. Theoretisch zou dat een hele hoop macht hebben. Maar in werkelijkheid negeert Jelt sin de positie van het Hogerhuis bij de meeste belangrijke beslissingen. Het gevolg is dat de regio’s het gevoel krijgen dat ze geen deel uitmaken van de macht.’
Is dat een kwestie van Jeltsins autoritaire persoonlijkheid of zit er meer achter?
‘Nee, natuurlijk gaat het niet alleen om Jeltsin. Het zijn ook de zeer machtige instellingen achter Jeltsin die niet geinteresseerd zijn in enigerlei vorm van federalisering. De grote industrie bijvoorbeeld was altijd zeer gecentraliseerd en heeft er geen belang bij de macht te delen met de regio’s. Ze willen net als in de sovjettijd hele sectoren van de Russische economie blijven beheersen en ze hebben koppige vertegenwoordigers in de regering, zoals de huidige eerste minister Tsjernomirdin.’
Maar er zijn toch ook, vooral vanuit economisch oogpunt grote nadelen aan het uiteenvallen van de voormalige Sovjetunie. Kijk naar de situatie in Oekraine.
‘Dat is wel waar, maar de afscheiding van Oekraine is eerder veroorzaakt door de onmacht van Gorbatsjov om een federale structuur aan de Sovjetunie te geven en zo enigerlei macht aan de Oekraieners te verlenen. Daarmee dwong hij ze eigenlijk om zich af te scheiden. Hij reageerde in ieder geval te langzaam en te laat toen er nog een vorm van federatie of confederatie mogelijk was geweest. Maar door zo hypocriet op hun wensen te reageren werd de situatie op de spits gedreven. Dat zou een les moeten zijn voor meneer Jeltsin, maar ik denk niet dat hij daarvan heeft geleerd.’
In ieder geval heeft hij er niet van geleerd voor de kwestie-Tjetsjenie.
‘Tsjetsjenie zal nooit onafhankelijk van Rusland worden in enige reele betekenis van het woord. Misschien als een soort van Bantoestan, maar economisch, politiek, territoriaal, noem maar op, zal het altijd een deel van een groter systeem moeten zijn. Het is te klein, te afhankelijk, maar als die mensen zo graag hun eigen nationale vlag willen hebben of een eigen president zou ik ze persoonlijk die lol maar gunnen.’
Waarom heeft Jeltsin niet al drie jaar geleden geprobeerd Doedajev uit Tsjetsjenie te verdrijven?
‘Je kunt ook zeggen dat drie jaar geleden Jeltsin een andere man was. Hij was een democraat of pretendeerde in elk geval dat te zijn. Zijn omgeving bestond toen ook uit andere mensen en daarom was het gebruik van geweld ondenkbaar. Maar nu wordt hij omringd door nationalisten en machtstructuren die hem in deze richting dwingen, om op die manier de aandacht af te leiden van alle beschuldigingen van wanbestuur en corruptie.
Je kunt het trouwens ook zien als een eerste en waarschijnlijk een volkomen verkeerde stap in Jeltsins verkiezingscampage voor 1996. Hij wou zichzelf presenteren als een sterke man, als de leider die zich bekommert om de integriteit van Rusland, een man die het stuur vast in handen heeft. Een kleine, glorierijke oorlog moest zijn herverkiezing in 1996 garanderen. Een stompzinnig plan natuurlijk.
Jeltsin heeft nu, na alle ellende, nog maar twee opties. Hij kan zich distantieren van de hele operatie en zich losmaken van de druk van de machtsministeries, zoals Gorbatsjov deed na de staatsgreep van 1991, toen hij zei dat hij niets met ze te maken had en dat hij was misleid. Maar dat zou nu een gevaarlijke stap voor Jeltsin zijn, want hij zou zijn machtsbasis verliezen zonder een nieuwe te hebben. Of hij blijft vertrouwen op de mensen die hem het hoofd van Doedajev hebben beloofd, maar dat betekent dat de escalatie doorgaat en hij in de richting van een militaire junta schuift, waar hij zelf de gijzelaar van zal worden.’
IN HET BUITENLAND was de reactie op de oorlog in Tsjetsjenie aanvankelijk nogal gematigd.
‘Wie in het Westen kan het eigenlijk werkelijk iets schelen? Er zijn al frustraties genoeg. Het Westen heeft de bestorming van het Russische parlement in oktober 1993 ook geslikt, waarom zouden ze zich dan druk maken over die kleine Tsjetsjeense republiek? De angst van het Westen betreft niet eens zozeer de gruwelen in Grozny, maar veeleer het feit dat Jeltsin zijn controle verliest over de situatie in Rusland. Want hoe kun je nog zinvol onderhandelen met een president die gemarginaliseerd is? Hoe kun je een overeenkomst tekenen met iemand die zijn eigen medeburgers niet respecteert en zijn eigen steden bombardeert? Ik denk dat de werkelijke uitdaging voor het Westen is te erkennen dat Jeltsin niet langer het symbool van de stabiliteit in Rusland is. Dat er nu een soort van interim-regering nodig is, een regering van nationale verzoening, die bereid is tot een parlementair onderzoek naar de Tsjetjeense crisis. Als het bloedvergieten in Tsjetsjenie nu niet wordt gestopt en deze corrupte en incompetente regering niet wordt vervangen, zullen de consequenties voor Rusland en voor de hele wereld nog veel ernstiger zijn.’