‘Met grote bewondering kijk ik naar jullie waardevolle en unieke werk’, zegt Geert Wilders deze herfst in een interview met de alternatieve nieuwswebsite Voice of Europe. Behalve het interview met Wilders zijn er vooral opgeklopte migratieverhalen en felle EU-kritiek te vinden. ‘Ik lees Voice of Europe elke dag en haal er veel inzichten vandaan’, vervolgt het Kamerlid. ‘We mogen ons gelukkig prijzen VoE te hebben als tegengif voor de indoctrinatie van fake media.’
De pvv-voorman onderstreept hiermee onbedoeld hoe vloeibaar de term fake news is. Wilders en ook president Trump gebruiken het om gevestigde media te diskwalificeren terwijl juist gematigde politici – waaronder leden van de Europese Commissie – de term gebruiken om Russen en extreem-rechtse opiniemakers mee om de oren te slaan. Nepnieuws is een label dat op veel kan worden geplakt: satire, propaganda, hate speech, desinformatie of journalistieke slordigheid.
Voice of Europe valt in de categorie desinformatie: het neemt veelvuldig berichten uit Europese media over en framet en spint die op een misleidende manier die altijd negatief uitpakt voor migranten, de Europese Unie en liberale politici. Een bericht uit De Telegraaf over een steekpartij in de Amsterdamse metro wordt bijvoorbeeld overgenomen met één opmerkelijk verschil: waar de krant niets schrijft over de achtergrond van de dader insinueert Voice of Europe dat dit moedwillig wordt achtergehouden door autoriteiten.
De site verzamelt vanuit heel Europa nieuwsberichten die ze vervolgens opsiert met suggestieve duiding. Die berichten verschijnen tussen opiniestukken met titels als Angela Merkel it is time to quit and go to jail en verhalen over voorstellen en demonstraties van Geert Wilders, die zonder uitzondering worden beschreven als ‘een groot succes’.
VoE groeit sinds september gestaag en heeft nu zo’n 250.000 bezoekers per maand. Waarmee het zich voegt bij een stroom alternatieve en opruiende nieuwswebsites. Juist Nederland blijkt met zijn digitale infrastructuur, privacyregels en ondernemingsklimaat een vrijhaven voor dit soort internetpiraten, blijkt uit ons onderzoek. Niet alleen ideologisch gedreven Russische trollen maar ook opportunistische zakenlieden maken graag gebruik van de Nederlandse vrijheden. Ons land blijkt het verspreiden van nepnieuws weinig in de weg te leggen.
Russische Twitter-accounts delen de berichten van Voice of Europe gretig, blijkt uit de analyses van Hamilton 68, een Amerikaans onderzoeksteam dat onder meer het Twitter-gedrag van Kremlin-accounts onderzoekt. Het interview met Wilders kreeg in korte tijd 1462 ‘retweets’ en telt inmiddels meer dan 2500 ‘likes’.
De schrijvers en financiers van Voice of Europe proberen zichzelf af te schermen maar een blik op de hostinggegevens leidt naar een villawijk in Dronten en de Nederlander Daan van Seventer. Als we hem bellen en vertellen wie we zijn, hangt hij direct op. Na een sms’je met nadere uitleg over hoe we zijn naam hebben gevonden, belt hij gehaast terug: ‘Ik zit nu in een skilift in Oostenrijk, sorry.’ Zonder omhaal vertelt hij inderdaad de hoster te zijn van Voice of Europe. Het gaat goed met de site. ‘Het hele Twitter-gebeuren hè? Politici zoals Wilders delen het graag.’ De Drontenaar zegt dat drie Nederlanders eigenaar zijn van de website, en dat hij slechts de hosting verzorgt. Verder is hij niet betrokken.
‘Iedereen denkt dat wij Kremlin-trollen zijn, maar ik ben gewoon ondernemer’, zegt een van de investeerders in Voice of Europe als we haar bellen. We vinden haar omdat ze woont op het adres waar de domeinnaam van Voice of Europe geregistreerd staat. In het dagelijks leven is ze directeur van een douanebedrijf nabij Schiphol. Op voorwaarde van anonimiteit doet ze haar verhaal. Voor haar is de opruiende nieuwssite gewoon een ‘business opportunity’, vertelt ze. ‘Net zo goed als dat ik ook geld in kunst en vastgoed steek.’
Zo verhandelt ze de kunst van vastgoedmagnaat Erik de Vlieger, die haar op het spoor zette van de opmerkelijke investering. Samen met hem en nog een derde investeerder vormden ze een driemanschap en benaderden ze de mensen achter de Twitter-account V of Europe met een voorstel: jullie krijgen een investering om een website te laten draaien en een redactie op te bouwen. Hoeveel geld dat heeft gekost wil ze niet zeggen, maar het gaat zeker om ‘vele duizenden euro’s’.
‘Hoe kom je aan mijn nummer? Hoe kom je aan mijn nummer’, vraagt Erik de Vlieger als we hem bellen. ‘Ik lul niet met jullie. Ik neem jullie niet serieus. Have a nice day. Byeee.’ Hij hangt op. Als we hem sms’en met de vraag terug te bellen schrijft hij terug: ‘Jullie van die domme grachtengordelmedia hebben mij alleen maar schade gedaan.’ Dat hij betrokken zou zijn noemt hij onzin. Van Seventer én de anonieme investeerder uit Amsterdam hebben zich los van elkaar laten ontvallen dat hij wel degelijk een van de drie investeerders is. Als we de hoster nog een keer bellen bevestigt hij de betrokkenheid van Erik de Vlieger.
‘Ik wil dat dit de Breitbart van Europa wordt’, zegt de anonieme vrouwelijke investeerder. ‘Volgens mij heeft Voice of Europe het Breitbart-gedeelte al overgenomen’, twitterde De Vlieger op 7 januari. Er is overigens wel een significant verschil met Breitbart: Voice of Europe houdt haar redactie angstvallig geheim terwijl de Amerikaanse oproerkraaiers onder hun eigen naam publiceren. Ook de investeerder wil er niets over zeggen. ‘Dit is een geheim project.’
Ideologisch gedreven zijn ze niet, zegt ze. Al spreekt ze dat een paar zinnen later wel tegen: ‘Ieder weldenkend mens is EU-kritisch. De EU kan niet bestaan omdat we verschillende naties zijn. Dat kun je niet samenvoegen. En ja, we zijn ook sterk tegen migratie. Maar vooral omdat niemand anders dat is.’ Behalve geld verdienen wil ze dat ‘haar spectrum van het nieuws’ vertegenwoordigd is. ‘Inmiddels worden sommige van onze tweets in Duitsland verwijderd. Ik heb ook het gevoel dat onze onderlinge berichten worden gecontroleerd.’
Europa grijpt nu van bovenaf in. De Franse president Emmanuel Macron heeft een wet aangekondigd die het mogelijk maakt om ‘nepinformatie’ van websites te verwijderen in campagneperiodes. In Duitsland hangen Facebook en Twitter hoge boetes boven het hoofd als ze foute informatie niet tijdig verwijderen. Dat in de poging die boetes te ontlopen ook onschuldigere content sneuvelt is collateral damage.
Hoe dun de lijnen zijn tussen een vrije mening en moedwillig ontwrichtende informatie door een vijandige staat ondervond ook de Europese Commissie begin dit jaar. Het drie jaar geleden opgerichte EU-platform EU vs Disinfo kreeg een storm van kritiek te verduren toen shockbloggers van GeenStijl en tpo, een Belgische onderzoeksjournalist en een redacteur van De Gelderlander hun artikelen en een radio-interview terugvonden in een Europese database met Russische desinformatie.
Het doel van de database is laten zien welke nieuwsartikelen bedoeld en onbedoeld besmet zijn geraakt met Russische desinformatie, laat een woordvoerder van de EU-buitenlandchef Federica Mogherini weten. ‘We krijgen tips van leden uit ons vierhonderd man sterke myth-busting network.’
Hierbij hoeft volgens de woordvoerder geen onderscheid gemaakt te worden tussen vijandelijke desinformatie, een onwelgevallige mening of journalistiek onderzoek. ‘Wij selecteren berichten die onjuist zijn of in lijn zijn met pro-Kremlin-desinformatie.’
Midden in een vooroorlogse wijk in Hilversum staat een huis waar half januari de kerstlichtjes nog voor het raam hangen – volgens de Russisch-orthodoxe kalender wordt op de veertiende van de maand pas nieuwjaar gevierd. Hier woont de Russische journaliste Svetlana Kouxina samen met haar man, een Nederlandse ict’er. Kouxina, werkzaam voor nieuwszender RT, deed de afgelopen jaren verslag vanuit Nederland over MH17 voor de staatszender. Tot zo ver niets geks, over de hele wereld wonen medewerkers van RT. Maar op naam van deze onopvallende Russische journaliste staat een merkwaardig bedrijf geregistreerd: Media Capital Holding BV.
Het is een paraplubedrijf waar bijvoorbeeld ook een controversiële radiozender in Georgië onder valt. Ook is de bv eigenaar van de domeinnamen van drie Russischtalige websites – Baltnews.ee, Baltnews.lv en Baltnews.lt – die actief zijn in Estland, Letland en Litouwen. Uit een onderzoeksrapport van de Kaitsepolitseiamet, een Estse veiligheidsdienst, blijkt dat Media Capital tot voor kort óók nog een Russischtalige website financierde die zich specifiek richt op etnische Russen in Estland: Baltija.eu. Al die kleine mediapartijen aan de lange grens met Rusland wisselen onschuldig lokaal nieuws af met opruiende verhalen die het Kremlin-narratief versterken, en zo de landen waarin ze actief zijn in diskrediet brengen.
‘Ze scouten hier talenten op de scholen voor journalistiek en ze nemen goede lokale journalisten aan’, zegt Inga Springe, oprichter van het Baltisch centrum voor onderzoeksjournalistiek Re:Baltica, dat als eerste onderzoek deed naar de websites van Baltnews en Media Capital. ‘Die lokale talenten schrijven over heel normaal nieuws, zoals de kerstboom in het stadscentrum bijvoorbeeld.’ De echte propaganda komt volgens haar uit Moskou: ‘Tussen al dat reguliere nieuws staan af en toe artikelen die precies in de Russische agenda passen. Die stukken worden geschreven in Moskou, niet in Riga of Tallinn.’
Minister Ollongren, de aivd en vele liberale politici die zich in de afgelopen twee jaar in een verkiezingscampagne bevonden, wijzen met een beschuldigende vinger naar Rusland als het gaat om desinformatie. Rusland schermt sinds enkele jaren openlijk met een militaire doctrine die erop is gericht om landen van binnenuit te ontwrichten. Hoe zwakker je buurman is, des te sterker je zelf bent.
Hoewel die sabotagedoctrine pas sinds vijf jaar openlijk wordt benoemd en beschreven is dit nieuwe militaire denken terug te leiden naar de inval in Georgië in 2008, schrijft Anton Shekhovtsov in zijn recente boek Russia and the Western Far Right.
Volgens Shekhovtsov realiseerde Poetin zich dat hij zich had blindgestaard op hard power en de kracht van informatie en publieke opinie had verwaarloosd. Dat terwijl soft power – het met zachte hand masseren van de voorkeuren en keuzes van je tegenstanders en hun burgers – zeer goedkoop en effectief kan zijn. Media en desinformatie behoren sinds dat moment tot de fronttroepen.
Na de militaire operatie in Georgië werd de pas opgerichte 24-uurs-zender Russia Today in het buitenland omgedoopt tot het meer verhullende RT, de journalisten gingen zich meer richten op wereldse zaken en minder op Russisch nieuws. Inmiddels opereert RT in zes verschillende talen, sinds december vorig jaar hebben ze ook een Franse televisielicentie. Met de slogan ‘Question more’ werd de deur op een kier gezet voor westerse complottheorieën en werd subtiel gehint dat het kijkerspubliek de eigen nationale leiders moet bevragen. Sinds vijf jaar is het arsenaal van Russische mediabedrijven sterk uitgebreid met de internationale radiozender en website Sputnik en vele kleine nieuwsswebsites verspreid over Europa, tot in Hilversum aan toe.
De vensterbank van Svetlana Kouxina’s woning staat vol met porseleinen dierenbeeldjes, vetplantjes en uitgedroogde potplanten. De Russische journaliste zit zelf achter een sliert van kerstlichtjes op de bank. Open doen wil ze niet. Als we na een paar keer vruchteloos aanbellen zachtjes op het raam kloppen kijkt ze even op, vertrekt geen spier en kijkt dan weer op haar telefoon. Als we nog één keer aanbellen wordt ze boos, springt op en maant ons om weg te gaan. De deur blijft gesloten, dus laten we een briefje achter met het verzoek terug te bellen.
Die avond belt Svetlana op, ze spreekt onberispelijk Nederlands. Ze woont hier al lang: ‘Ik snap niet wat u van mij wil of waarom u mij in godsnaam zoekt.’ Als we zeggen haar te willen spreken over haar bestuursfunctie bij Media Capital blijft ze lange tijd stil, start twee keer een zin maar breekt die weer af om vervolgens bruusk te zeggen: ‘Dat is helemaal niet interessant. Ik hoef daar niets over te zeggen.’ Meer wil ze niet zeggen, verdere toenaderingen negeert ze. Als ze de telefoon later opneemt gaat de hoorn er direct op.
Maar dat dé mediastad van Nederland ook een buitenpost herbergt van het informatie-offensief van het Kremlin blijkt uit de papieren van de Kamer van Koophandel. De aandelen van Media Capital zijn in handen van een overheidsbedrijf dat kantoor houdt in het centrum van Moskou. Dat bedrijf valt weer onder de Russische staatsomroep Rossiva Segodnya, waar ook RT en Sputnik onder vallen.
Niet geheel toevallig: de man die in de zomer van 2013 Media Capital inschreef bij de Kamer van Koophandel in Maastricht is Michael Thomas Gordon, de toenmalige directeur van Sputnik Londen. Voor hij het bedrijf overdroeg aan Kouxina benoemde hij voor zeven maanden een jonge, etnische Rus uit Letland, die als uitwisselingsstudent naar Nederland kwam en op dit moment in Amstelveen woont. Zij schrikt en begint te stotteren als we haar opbellen en het over Media Capital hebben. Ze is druk en staat op een schoolplein. Ze verwijst naar een niet-bestaande ‘press desk’ die we maar moeten bellen – maar waarvan ze geen telefoonnummer of naam kan geven. Ook in een gesprek vier dagen later, dat in het Russisch wordt gevoerd, zegt ze niets te kunnen zeggen.
Dat de Russische staatsomroep uitgerekend in Nederland desinformatiewebsites verstopt, is niet verwonderlijk. Een bv is er in een handomdraai opgericht, er is één euro startkapitaal nodig en het handelsregister van de Kamer van Koophandel is, zeker voor niet-Nederlandssprekenden, slecht doorzoekbaar.
Daarnaast ligt een van de belangrijkste internetknooppunten van Europa in Amsterdam, waardoor Nederland automatisch een populaire uitvalsbasis is voor mensen die een website willen hosten. ‘De Nederlandse mediawet garandeert maximale privacybescherming voor nieuwskanalen en online bloggers’, schrijft AE News in de zomer van 2015 opgetogen op haar website. De Tsjechisch-Slowaakse alternatieve nieuwswebsite heeft op dat moment net haar servers van Bratislava naar Nederland verhuisd.
AE News was ooit een levendige website voor vliegtuiggekken. Maar in 2014, kort na de annexatie van de Krim, werd ze op slag radicaal in haar steun voor Rusland. Op dit moment houdt ze zich vooral druk bezig met de recente Tsjechische presidentsverkiezingen en het beschrijven van migratie als natuurramp. Recent beschuldigde AE News de Duitse Bundeswehr van het rekruteren van kindsoldaten voor een geheim Europees leger. Elke maand opnieuw wordt via crowdfunding 1290 euro opgehaald om het platform in de lucht te houden. Wie de redactie vormt weet niemand. ‘AE News is waarschijnlijk de minst transparante website die wij monitoren’, zegt Veronika Víchová van Kremlin Watch, onderdeel van de Tsjechische denktank European Values, tijdens een kort bezoek aan Nederland.
Zelf schrijft de site dat de berichten worden samengesteld door Tsjechische en Slowaakse patriotten in Rusland, de Verenigde Staten én Nederland. Tot 2017 verwees AE News ook naar haar kantoor in het European Business Centrum te Eindhoven, vlak naast Eindhoven Airport – al laat een receptionist van het gebouw weten nog nooit van het bedrijf gehoord te hebben; haar collega’s evenmin. Inmiddels is AE News, althans volgens de website, verhuisd naar de iconische Trump Tower in New York.
De propagandasites proberen met hun buitenlandse vestiging te ontsnappen aan strenge mediawetgeving in de landen waarop ze zich richten. Letland heeft bijvoorbeeld in 2016 op basis van zijn mediawet de uitzendrechten van Sputnik ingetrokken, ook Litouwen trok aan het einde van dat jaar tijdelijk de uitzendrechten van een Russische televisiezender in. In Oekraïne moet sinds een jaar driekwart van de programma’s worden uitgezonden in de eigen taal, het eigenaarschap van nieuwsmedia mag niet voor meer dan dertig procent in buitenlandse handen zijn. Wie vanuit het buitenland opereert heeft daar geen last van.
‘Onze goede privacyregelgeving komt kwaadwillenden niet slecht uit’, zegt Sico van der Meer, onderzoeker van het Clingendael Instituut. ‘Het is niet voor niets dat Nederland in de top-vijf staat van landen waaruit spam en malware wordt verstuurd.’ Nederland ligt centraal in het spinnenweb van netwerken, geeft een medewerker van hostingdienst WorldStream uit Naaldwijk als verklaring. Het is dan ook niet te voorkomen dat zijn bedrijf bijvoorbeeld ook een Russische nepnieuwswebsite in Kazachstan als klant heeft. ‘We hebben negenduizend servers draaien. Het is onmogelijk alle applicaties en websites te monitoren.’
Jullie beschrijven het topje van de ijsberg, zegt Paul Sinning, directeur van het Haags Centrum voor Strategische Studies. ‘Het Kremlin houdt er een decentrale strategie op na waarbij het zijn geld verdeelt over vele afzonderlijke nieuwsplatformen verspreid over de wereld. Dat versterkt de effectiviteit en maakt het lastiger om ze ontmaskeren.’
‘Staatscontrole over Russische massamedia was in Rusland de hoeksteen waarop Vladimir Poetin zijn autoritaire kleptocratie heeft gebouwd’, schrijft Shekhovtsov. De luxe om het publieke debat op slot te gooien hebben liberale leiders niet. Een open samenleving lijkt in dit specifieke geval zelfs een nadeel te zijn: op een vrije marktplaats van ideeën kan een moedwillige saboteur zich makkelijk ongezien wanen tussen oproerkraaiers die zich beroepen op hun recht op vrije meningsuiting.
Voice of Europe, dat vaak voor Russisch wordt versleten, is dat niet terwijl een onschuldiger ogende website in de Baltische staten dat misschien wel is. Hun geluid kan op elkaar lijken maar hoeft niet georkestreerd te zijn – wat de aanpak van desinformatie des te ingewikkelder maakt. ‘Door het gebruik van zware gereedschappen lopen liberale democratieën het risico om te veranderen in dat wat ze juist zo vrezen: autocratische regimes zoals het Rusland van Poetin’, waarschuwen onderzoekers van het Haags Centrum voor Strategische Studies in hun rapport Inside the Kremlin House of Mirrors, dat onlangs verscheen.
Exact dat risico onderstreept de geraffineerdheid van de strategie van Rusland: door zich in het hart van een van de westerse kernwaarden te begeven – het vrije debat – stelt het zijn tegenstanders voor een duivels dilemma: gaan we onszelf verminken of berusten we nog in het eeuwenoude idee dat in een werkelijk open debat de waarheid als vanzelf bovendrijft?