Maar vreselijk waar, besef ik meer en meer. Het was vpro-radio, jaren zeventig. Voor hen, gevormd voor 1930, waren crisis en oorlog schokkend geweest, maar waren oude zekerheden pas echt weggeslagen in de jaren zestig – en dat door mijn generatie. Het was dus hun tijd niet meer. Toen ik het hoorde lag ik in een deuk. Nu zeg ik het zelf – grappend, maar ondertussen – wanneer we weer op een onherstelbare, meestal technologische, verbetering stuiten.
En diezelfde vpro helpt een fikse hand bij dat stuiten door ons via Tegenlicht wekelijks te confronteren met ontwikkelingen die de toekomst bepalen. ‘Welkom in de wereld van de sociale robots’, klinkt het zondag. En dan hebben we in introductiebeelden al verbluffende mensgelijkende robots achter de rug. Plus de mededeling dat Japan robots als ‘helden’ ziet terwijl het Westen bang voor ze is. Verklaring daarvoor is dat Japanners meer geneigd zijn aan objecten een ‘ziel’ toe te kennen. Maar als de documentaire van Rob van Hattum iets duidelijk maakt, dan toch dat ‘wij’ wellicht meer ethische problemen ontwaren in het overgangsgebied tussen mens en machine maar bepaald niet ongevoelig zijn voor het mensgelijke in computergestuurde wezens. Of voor het dierlijke: een man geeft een metalen hond een rotschop en het ding reageert motorisch zo ‘honds’ dat je plaatsvervangende pijn ervaart en mededogen voelt.
Niks nieuws natuurlijk: met toneel en (teken)film gaan we ook mee. Maar dan wordt het net iets minder gek dat een Japans familiebedrijfje gespecialiseerd is in reparatie van robothondjes die Sony lang op de markt bracht maar waarvoor de serviceafdeling is opgeheven. Ook al omdat die beestjes een eigen ‘karakter’ hebben, afhankelijk van hoe het baasje hen programmeerde. Hondje stuk: heuse rouw. Als het irreparabel is wordt de ziel van de overledene in een tempelceremonie aan de eigenaar teruggegeven. Malle Japanners. Maar Van Hattum zelf aarzelt als robothoogleraar Ishiguro hem confronteert met een akelig levensechte jonge robotvrouw: ‘Praat met haar, raak haar aan.’ Te intiem.
Ishiguro heeft ook zichzelf gekloond en probeert nu door chirurgie volmaakte gelijkenis met zijn robot te behouden. Maar los van dit creepy Professor Sickbock-aspect: de aflevering gaat ook over de zegen die robots kunnen zijn waar het gaat om medische diagnose (Daniel Dennett die de mens zelf ziet als ‘robot gemaakt uit robot gemaakt uit robot’). En over de pogingen de robot sociale intelligentie mee te geven (de Twentse hoogleraar Vanessa Evers). Confronterender nog is de nieuwe reeks De volmaakte mens waarin Bas Heijne de voorhoede van ‘mensverbeterende’ wetenschappers bezoekt. En met denkers ethische aspecten daarvan bespreekt. Aflevering één, Designerbaby, laat zien dat genetische manipulatie al griezelig veel kan dat op de meeste plekken (nog) niet mag. Terecht? Voedsel voor de vraag ‘zou jij nou nog in deze tijd…?’
Rob van Hattum, De robot als mens, VPRO Tegenlicht, zondag 10 mei, NPO 2. Bas Heijne, De volmaakte mens, Human/VPRO, zes delen vanaf woensdag 13 mei, NPO
Beeld: De robot als mens (VPRO)