Hoop voor de mensheid

Het lag niet in de lijn der verwachtingen dat Roger Cox zou uitgroeien tot een held van de milieubeweging. Met zijn pak en aktetas is hij geen archetypische activist. Hij scandeert geen leuzen, maar heeft geleerd beheerst te formuleren en elke bewering met bewijs te onderbouwen. Zo hoort dat in de rechtbank. Dat hij als advocaat wereldfaam zou vergaren stond evenmin in de sterren geschreven. De zaken waar Cox aan werkte waren nu niet bepaald de meest mediagenieke. Samen met zijn vrouw, de dochter van een Shell-ingenieur, en twee kinderen leefde hij zijn leventje op het Limburgse platteland. De spotlight zocht Cox niet.

Het was de moeder aller klimaatdocumentaires, Al Gore’s An Inconvenient Truth, die hem wakker schudde. Wat zouden zijn kinderen later tegen hem zeggen als ze groot waren? Jij wist dit, maar je hebt niets gedaan? Die gedachte kon Cox niet verkroppen. In de avonduren sloot hij zich op in zijn studeerkamer en begon met het schrijven van een boek. In Revolutie met recht, verschenen in 2011, betoogt hij dat het tijd wordt dat rechters ingrijpen, omdat politici keer op keer hebben gefaald. Alle klimaattoppen en mooie beloftes ten spijt bleef de uitstoot van broeikasgassen elk jaar stijgen. Alleen de rechterlijke macht kan deze levensgevaarlijke patstelling nog doorbreken, concludeerde Cox.

Veel collega-juristen zagen het als een prikkelend gedachte-experiment, maar betwijfelden of zo’n klimaatzaak kans van slagen had. Dit is een pr-stunt, zeiden critici toen Cox namens Stichting Urgenda de Nederlandse overheid voor het gerecht daagde. Nadat de ‘baanbrekende overwinning’ de wereld over was gegaan, mopperden dezelfde critici dat dit een schending van de trias politica betekende die in hoger beroep ongetwijfeld rechtgezet zou worden. Maar het vonnis bleef overeind, tot aan de Hoge Raad: zolang de overheid geen haast maakt met serieus klimaatbeleid brengt ze mensenrechten in gevaar.

In Duty of Care doet filmmaker Nic Balthazar geen moeite zijn bewondering voor Cox te verbergen. Balthazar is betrokken bij de klimaatzaak in België, een van de vele landen waar men het huzarenstukje van Cox en co probeert te herhalen. De juristen die Balthazar spreekt noemen Cox stuk voor stuk een visionair en een inspiratiebron. De Urgenda-zaak betekende een doorbraak voor het juridische gevecht tegen klimaatverandering. Voor advocaten over de hele wereld was dit een aanmoediging om zaken aan te spannen tegen lakse overheden of grote vervuilers.

Op Pellworm, een Duits waddeneiland, stapten jonge boeren naar de rechter om hun familieboerderij te beschermen tegen het wassende water. De federale ‘klimaatwet’ zou namelijk te vaag zijn om de stijging van de zeespiegel een halt toe te roepen. Het Grondwettelijk Hof stelde de boeren in het gelijk. En ook in Frankrijk tikte de rechter de overheid op de vingers omdat de uitstoot van broeikasgassen niet snel genoeg naar beneden wordt gebracht.

Wie naar Duty of Care kijkt kan de indruk krijgen dat elke klimaatzaak op een zege uitdraait. Dat is niet zo. In Amerika probeerde Our Children’s Trust de federale overheid via de rechtbank tot strenger klimaatbeleid te dwingen. Maar na een slepend proces van vijf jaar werd hun eis van de hand gewezen. In het Verenigd Koninkrijk vernietigde het hooggerechtshof het vonnis dat verdere uitbreiding van luchthaven Heathrow verbood. Ook de aanvankelijke overwinning in een Australische klimaatzaak hield geen stand in de federale rechtbank. Deze onvermijdelijke tegenslagen zijn een herinnering dat de ‘revolutie met recht’ een kwestie is van de lange adem.

Zelfs bij de baanbrekende overwinningen kun je je afvragen wat zo’n overwinning waard is als beleidsmakers het vonnis simpelweg negeren. Balthazar en Cox vierden gezamenlijk feest toen de Belgische rechter de overheden veroordeelde vanwege nalatig klimaatbeleid, maar een antwoord vanuit de politiek bleef uit. Cox noemt het een ‘gevaar voor de democratie’. Een van de pilaren van de rechtsstaat is namelijk dat de overheid zich te houden heeft aan de wet. En niet alleen onze zuiderburen met hun bestuurlijke lappendeken treden dat principe met de voeten, de Nederlandse staat doet dat ook. Ondanks de definitieve bekrachtiging door de Hoge Raad bleek onlangs dat de overheid nog altijd niet aan het Urgenda-vonnis voldoet. Dankzij de coronacrisis had het kabinet in 2020 ternauwernood het minimale klimaatdoel gehaald. Maar nu de lockdowns voorbij zijn schiet de CO2-uitstoot weer omhoog. Vandaar dat Urgenda opnieuw een gang naar de rechter overweegt.

Roger Cox heeft ondertussen een nieuw doelwit gevonden. Het is de ‘tweede akte’ van Duty of Care: ‘The Shell Case’. Een kansloze pr-stunt, klonk het weer, toen Cox namens Milieudefensie en andere ngo’s een dagvaarding afleverde bij de oliemaatschappij. Maar tegen alle verwachtingen in was Nederland opnieuw het toneel van een baanbrekende uitspraak. Zolang Shell volop blijft investeren in fossiele brandstoffen raken de klimaatdoelen van Parijs uit het zicht en komen mensenrechten in het geding. De rechter ging niet mee met de verdediging dat Shell simpelweg levert waar de samenleving om vraagt. Het bedrijf heeft een ‘verregaande inspanningsverplichting’ om ook de uitstoot van zijn klanten terug te dringen.

Voor Time Magazine was deze zege van ‘David op Goliath’ reden om Roger Cox vorig jaar uit te roepen tot een van de invloedrijkste mensen ter wereld. De begeleidende lofzang was geschreven door niemand minder dan Al Gore, de man die Cox met zijn documentaire de ogen opende. ‘Dat is toch wel leuk, moet ik toegeven’, zegt de doorgaans onverstoorbaar ogende Cox in Duty of Care. ‘De cirkel is rond.’

Bij vlagen neigt Balthazars film naar een hagiografie: kritische kanttekeningen komen niet aan bod en de enigszins plichtmatige poging tot wederhoor bij Shell loopt op niets uit, waardoor de kritische kijker wellicht wat argwanend wordt over het ontzag dat de documentaire opwekt. Terwijl de prestaties van Cox met recht ontzagwekkend genoemd kunnen worden.

Het mooiste compliment voor Cox kwam misschien wel van zijn schoonmoeder. ‘Er is niemand trotser dan wij’, zegt de vrouw die een groot deel van haar leven onderdeel was van de Shell-gemeenschap. Haar inmiddels overleden man was ingenieur en trots op zijn werk. Saskia, de echtgenote van Cox, vertelt dat ze met warme gevoelens terugkijkt op haar jeugdjaren in olierijke landen als Venezuela, Nigeria en Indonesië. ‘Later, als de milieuhoek heel erg gaat schoppen, dan denk je: waar heb je het over? We doen hartstikke goede dingen. Dit gaat toch niet over onze Shell? Ik denk dat veel mensen die daar werken ook van trots vervuld waren dat ze iets aan het opbouwen waren.’

Die tijden zijn voorbij. Vorig jaar kondigde Shell aan fysiek en fiscaal naar Londen te verhuizen. De oliemaatschappij beweerde dat het besluit er volledig los van stond, maar het zal vast niet hebben meegeholpen dat het Nederlandse ‘vestigingsklimaat’, zeker voor de grote vervuilers, een stuk guurder is geworden. Bij elke klimaatmars scanderen actievoerders dat ‘Shell must fall’. Milieugroepen nemen advocaten in de hand en zorgen ervoor dat Shell in de beklaagdenbank zit. Op aandeelhoudersvergaderingen dringen activistische beleggers steeds steviger aan op snellere verduurzaming.

Als de Shell-bestuurders hadden gehoopt op een warme ontvangst in Groot-Brittannië, dan komen ze voorlopig bedrogen uit. Actiegroep ClientEarth besloot deze maand de Shell-directie persoonlijk aan te klagen, omdat ze te weinig doen om de broeikasgasemissies van hun bedrijf terug te dringen. De tegenwerping dat zo’n vergezochte aanklacht vooral voor de bühne is heeft aan kracht ingeboet, want zeiden de experts dat niet ook van de Shell- en de Urgenda-zaak?

Het juridische team van Cox liet het slotpleidooi in de Shell-zaak over aan een ‘cruciale getuige’. ‘Als jongere wil je je niet druk maken over gevaarlijke klimaatverandering, maar ik heb geen keuze’, zegt Anne Chatrou, de voorzitter van Jongeren Milieu Actief. ‘Wij hebben geen keuze. Er wordt vaak gezegd dat jongeren de toekomst hebben, maar wat hebben we bitter weinig over die toekomst te zeggen.’

Gelukkig kijkt de jeugd niet lijdzaam toe hoe de volwassenen er een potje van maken. In Bigger Than Us volgen we Melati Wijsen, een achttienjarige met een Nederlandse moeder en een Indonesische vader. Op Bali, het eiland waar ze opgroeide, begonnen zij en haar zusje op jonge leeftijd al acties tegen plasticvervuiling. Inmiddels noemt Melati zichzelf fulltime changemaker, loopt ze vooraan in protestmarsen en was ze te gast op het filmfestival in Cannes, om te vertellen over deze documentaire, waarvoor ze andere changemakers bezocht in zeven verschillende landen.

In Malawi vertelt Memory Banda (22) over haar jongere zusje. Toen zij begon te menstrueren werd ze naar een ‘inwijdingskamp’ gestuurd, waar ze zou worden voorbereid op het volwassen leven. Onderdeel van de rite de passage was gedwongen seks met een man die door de lokale gemeenschap was ingehuurd. Haar zusje raakte zwanger en moest met haar verkrachter trouwen. ‘Dit is niet normaal’, realiseerde Memory zich. ‘Ik wilde niet dat anderen hoefden mee te maken wat mijn zusje heeft meegemaakt. En ik realiseerde me dat niemand voor ons op zou komen.’

Sindsdien verzet ze zich tegen deze traditie en maakte ze naam als vrouwenrechtenactivist. Nog voordat ze zelf volwassen was, zorgde Memory ervoor dat de minimumleeftijd voor huwelijken werd verhoogd van vijftien naar achttien en begon ze clubs die tienermoeders aanmoedigen om weer naar school te gaan. ‘Ik zie mezelf als een soort oudere zus die de meisjes hier moet ondersteunen.’

‘Maar wie zorgt er voor jou?’ vraagt Melati. ‘Oh my god, dat is een grote vraag!’ roept Memory uit. ‘Daar heb ik nog nooit over nagedacht.’

Het is zowel hartverwarmend als hartverscheurend om te zien hoe deze jongeren onder moeilijke omstandigheden een verschil proberen te maken. Je zou ze bijna wereldverbeteraars noemen, ware het niet dat zo’n label misplaatst voelt, want in plaats van idealistische dromen na te jagen steken ze hun handen uit de mouwen om hun directe omgeving een beetje mooier te maken. Zo gaat Melati langs bij Mohammed, die als twaalfjarige van Syrië naar Libanon vluchtte en nu als jongvolwassene een school runt voor kinderen uit het vluchtelingenkamp. ‘Mijn doel is niet eens meer om verandering te realiseren, want dat punt zijn we al voorbij’, zegt hij. ‘Mijn doel is om een plek te geven voor menselijke waardigheid. We overleven niet om geluk te vinden of om verdriet te voorkomen. De enige reden dat je in leven wil blijven, is omdat je wil zien wat er morgen zal gebeuren.’

Uit de verhalen van de jongeren spreekt een levenswijsheid die een verre van onbezorgde jeugd verraadt. Ze vinden het zelf ook oneerlijk, dat zij deze krankzinnige verantwoordelijkheid op zich moeten nemen, maar als volwassen machthebbers niet in actie komen tegen dit onrecht, dan moeten zij het zelf maar doen. Dus organiseren ze schoolstakingen om aandacht te vragen voor de klimaatcrisis, reizen ze als vrijwilligers naar Griekenland om vluchtelingen te helpen of beginnen ze een eigen krant in de favela. Als een volleerde programmamaker weet Melati hun verhalen te vervlechten tot een krachtig verhaal dat groter is dan de jongeren die ze portretteert.

In Limburg zag Roger Cox afgelopen jaar hoe verwoestend de gevolgen van een watersnoodramp zijn, maar het klimaatleed in Nederland staat in schril contrast met de humanitaire crises die droogte en overstromingen in kwetsbare landen veroorzaken. Tegen het einde van Bigger Than Us loopt Melati over een dun muurtje. Links van haar kaatsen de grijze golven tegen het beton en aan de andere kant, op nog geen vijf meter afstand, beginnen de golfplaten daken van de Jakartaanse buitenwijken. De zee komt onder de muur doorgesijpeld, het is een kwestie van tijd voordat de Indonesische miljoenenstad onder water komt te staan. Op Kalimantan, het Indonesische deel van Borneo, is al een nieuwe hoofdstad in aanbouw. De regeringsgebouwen laten zich vast relatief eenvoudig verhuizen, maar waar gaan jullie straks heen als de zeespiegel blijft stijgen, vraagt Melati aan een vrouw die met een jong kind pal naast de lekkende zeewering woont. ‘Ik weet het niet’, antwoordt ze.

Het contrast tussen de steriele rechtszaal en de dorpen in Malawi of de favela’s in Rio de Janeiro is groot. Waar Cox met behulp van het wetboek zorgvuldige pleitnota’s formuleert, uit Xiuhtezcatl Martinez, een jonge ‘Earth Guardian’ uit Colorado, zijn aanklacht in songteksten. Hij put inspiratie uit de tradities van zijn inheemse voorouders, die een fundamenteel andere verhouding tot de levende planeet hadden. Wanneer hij samen met Melati door een landschap met boortorens rijdt, ziet hij dat als de verkrachting van Moeder Aarde.

Het is een taal waar rechters waarschijnlijk niet veel mee kunnen, maar gelukkig is de rechtbank niet het enige front waar de strijd voor de toekomst wordt uitgevochten. Dat gebeurt op allerlei plekken, op allerlei manieren, zo toont Bigger Than Us. Geen enkele jurist zal de illusie koesteren dat zijn pleidooi de planeet zal redden, net zomin als de jonge verschilmakers verwachten dat ze de vluchtelingencrisis kunnen oplossen of armoede en vrouwenhaat de wereld uit kunnen helpen. Ze doen wat ze kunnen met een bewonderenswaardige toewijding en zelfbewustzijn. Zelfs voor de grootste zwartkijker is het na het zien van deze twee documentaires moeilijk om niet iets van hoop voor de mensheid te voelen.