Huilende paljas

We zijn er allemaal met open ogen ingetuind en dat doen we nog steeds. Democratische principes falen; het kapitalisme kent geen grenzen; het schrikbeeld van het fascisme wordt werkelijkheid. Michael Moore’s boodschap in zijn nieuwe film Fahrenheit 11/9 is duidelijk: het is vijf voor twaalf.

In geen van zijn eerdere documentaires, van Roger and Me (1989) tot Where To Invade Next (2015), slaagt Moore er zo goed in een toon van ernst en eerlijkheid vast te houden. Hij gebruikt dat als wapen in Fahrenheit 11/9, waarin we zien hoe hij jaren geleden zélf kritiekloos naast Donald Trump zat in het praatprogramma van Roseanne Barr. Ook toont hij beelden waarin hij vriendelijk omgaat met Trumps schoonzoon Jared Kushner. Dit is behalve een sterk staaltje zelfonderzoek ook thematisch relevant: net als Moore werden we met z’n allen in slaap gesust terwijl we ons tegoed deden aan massavermaak.

De film begint met een snelle beeldmontage van Trumps verkiezingsoverwinning begeleid door de bekende aria van de huilende paljas uit de opera I Pagliacci. Dit beeld vangt de verandering bij Moore als filmmaker: de eertijdse grappenmaker nu overmand door verdriet. Zijn verteltoon is er een van sombere vastbeslotenheid. Maar rouw om de frivoliteit van vroeger gaat snel over in strijdbaarheid. Aan het einde van de openingssequentie klinkt de stem van Moore: ‘How the fuck did this happen?’

Zijn antwoord: de Liberals stonden erbij zonder een vinger uit te steken, gevangen in een ivoren toren van intellectualisme, goede manieren en stoffige, soms corrupte partijpolitiek. Televisiejournaals, bladen als The New York Times en The New Yorker waren blind voor wat er echt in het land aan de hand was: misdaden gepleegd op klaarlichte dag. Als voorbeeld hiervan trekt Moore naar Flint, Michigan, waar de Republikeinse gouverneur een ramp veroorzaakte door de watervoorziening in de stad te privatiseren met als gevolg loodvergiftiging op grote schaal. Dit deel van de film is ijzersterk, omdat Moore zijn traditionele rol als grappenmaker verruilt voor die van een activist die niet met zich laat sollen. Woedend arriveert hij bij het huis van de gouverneur om een burgerarrestatie te verrichten.

Effectief zijn zwartwitbeelden van nazi-Duitsland in juxtapositie met het huidige Amerika. Deze sequenties zijn geen cliché. Ze vormen een ijzingwekkend statement van hoe het kan lopen: een vrije maatschappij waarin kunst en cultuur opbloeit verandert in een handomdraai in een dictatuur waarin angst overheerst. Als een bezetene toont Moore ons de bewijzen dat de echte storm nog moet komen: Trump die zegt, ‘als Roosevelt vier termijnen kon krijgen, waarom ik niet?’, Trump die het idee van een levenslang presidentschap voor zichzelf publiekelijk oppert. Kijkend naar Fahrenheit 11/9 luidt de vraag niet meer: hoe bizar is dit allemaal, hoe ‘onwerkelijk’? De slimme humor is er nog steeds, maar bij Michael Moore gaat het nu om dodelijke ernst. Van ons wil hij weten: ‘Does this make you feel uncomfortable?’ Nou en of.