‘Natuurlijk kies ik Merkel.’ Even is de logica niet meer te volgen. De keurige, oudere Oost-Duitse heer heeft net een opsomming gemaakt van hoe zijn land de afgelopen jaren wat hem betreft ten onder is gegaan. Maar als conclusie zegt hij vastbesloten: ‘Wie zou het anders moeten doen dan Merkel?’
Daar staan we dan, in de motregen, met een gegrild supermarktworstje in de ene, een plastic beker bier in de andere hand, bij de ingang van de multifunctionele sporthal in het plaatsje Strasburg in de Oost-Duitse deelstaat Mecklenburg-Vorpommern.
De opwinding in de hal is voelbaar. De blaaskapel van de plaatselijke schooljeugd staat ongeduldig bij de wc’s te wachten, de burgemeester kon naar verluidt van zenuwen nauwelijks meer slapen. De reden: Angela Merkel kan elk moment in haar regeringshelikopter worden ingevlogen. De Duitse bondskanselier zal hier drie kwartier een toespraak houden, hier in het stadje dicht bij de Poolse grens met krap vijfduizend inwoners.
Het lijkt een merkwaardige keuze voor een politicus van de statuur van Angela Merkel. Ze staat in alle peilingen op ruime winst bij de landelijke verkiezingen van aanstaande zondag. Ze is op weg naar een regeringsperiode van zestien jaar, een periode die meestal alleen dictators voor elkaar krijgen – of de onlangs overleden Helmut Kohl, haar leermeester, die ook wel ‘de eeuwige kanselier’ werd genoemd.
Maar Merkel heeft Kohl al lang overtroffen. Ze wordt niet meer alleen de ‘machtigste vrouw ter wereld’ genoemd, maar geldt in meerdere Amerikaanse media ook als de ‘heimelijke koningin van Europa’ en zelfs als de ‘leider van de vrije wereld’ – al fronst men in Berlijn zelf bij die benaming vooral zorgelijk de wenkbrauwen.
In Strasburg voelt de grote wereldpolitiek ver weg. De werkloosheid is in de regio vijftien procent, veel huizen zijn afgebladderd – een aanblik die altijd weer onverwacht is voor het land dat het meest succesvolle van Europa wordt genoemd. De clichés over dit deel van het land zijn bekend: de jonge vrouwen met talent zijn vertrokken, en de meeste aanwezige mannen zijn óf werkloos óf dronken óf neonazi – of alledrie tegelijk.
Het stadje ligt nog net in het gebied van Merkels jeugd, de Uckermark, waar ze in ddr-tijden in het stadje Templin opgroeide. En het is ook hier in deze hal vandaag dat alles samenkomt wat deze Duitse verkiezingen bepaalt – en wat de verklaring kan bieden voor dat gevoel van onvermijdelijkheid van een vierde Merkel-termijn.
precies op het afgesproken tijdstip is het zo ver. De fanfare marcheert met ferme paukenslag de hal in – Merkel zet er vanuit de achterhoede de pas in. Bij het podium aangekomen wordt ze door de plaatselijke cdu-politicus met bijna overslaande stem van opwinding geïntroduceerd, en dan is ze zelf aan de beurt: ‘Wat voor Duitsland we ons in de toekomst voorstellen’.
‘Is er wel snel internet hier?’ ‘Heeft u wel genoeg artsen?’ Ze begint bij de lokale thema’s. De ‘leider van de vrije wereld’ heeft zich in de helikopter keurig ingelezen, ze kent het cijfermateriaal. Merkel spreekt op exact dezelfde nuchtere toon als bij een persconferentie na een EU-vergadering. De opwinding in de zaal – ‘in het echt is ze kleiner!’ – maakt plaats voor de vertrouwdheid van de jarenlange herhaling.
Ineens is er actie, achter in de zaal. Tussen de ongeveer vijfhonderd merendeels oudere cdu-aanhangers en een paar scholieren zitten vier middelbare mannen met zwarte plakkaten: ‘Merkel muss weg’, staat er met witte letters op. En kort voordat ze vrijwillig door de plaatselijke security worden weggeleid roepen ze nog met verstikte stem: ‘Volksverräter’.
Merkel zelf negeert de schreeuwers eerst. ‘Volksverrader’ en ‘Merkel moet weg’: het zijn de leuzen van de nieuw-rechtse partij AfD, die dit jaar voor het eerst in de Bondsdag kan komen. Uitgerekend in de regio van Merkels jeugd is de AfD bij de deelstaatverkiezingen in 2016 de op één na sterkste partij in Mecklenburg-Vorpommern geworden, nog voor de cdu, die op de derde plaats staat.
Een paar hoofdstedelijke journalisten lopen snel richting de mannen. Het is hét mediaverhaal op dit moment: deze verbeten woede was afwezig bij de afgelopen drie verkiezingen waar Merkel aan meedeed. Maar al snel slenteren ze weer weg. Het valt mee vandaag. Vorige week in Heidelberg werden er nog tomaten geworpen, in Torgau werd Merkel minutenlang luid uitgefloten door een veel grotere groep demonstranten.
Onverstoorbaar gaat Merkel verder. Terloops vermeldt ze ook nog wat afspraken met wereldleiders die ze de komende maanden heeft. Twijfelen over haar herverkiezing lijkt hier niemand te doen – Merkel zelf al helemaal niet. En toch is dat, zacht gezegd, merkwaardig. Want nog geen jaar geleden leek haar herverkiezing allerminst een uitgemaakte zaak.
De journalisten vormen een groot contrast met de troosteloze aanblik van de boze AfD-aanhangers in hun trainingspakken. Het keurige links-liberale weekblad Die Zeit is er vandaag, net als de tv-zender wdr – allemaal West-Duitse media, ze komen uit Keulen, Hamburg en Berlijn. Goed gekapt, hippe sneakers en moderne jasjes dragen ze. Al hoeven deze journalisten niet zelf cdu te stemmen, je zou ze toch de typische stedelijke burgerij uit Merkel-Duitsland kunnen noemen – geheel passend bij de richting die het land in is gegaan in de afgelopen twaalf jaar. Bijna ongelovig vroeg Die Zeit in een recent interview met een boos AfD-kopstuk: ‘Duitsland is ecologischer, vrouwelijker, opener, federaler en minder militair geworden. Dat maakt ons zo succesvol. Kunt u daar niet blij over zijn?’
‘Het beste Duitsland dat er ooit is geweest’, zo beschreef onder anderen de Britse hoogleraar Timothy Garton Ash het land geruststellend ten tijde van de eurocrisis. Na twaalf jaar Merkel heeft Duitsland een volkomen andere reputatie dan het land in de jaren negentig na zestien jaar Helmut Kohl had. De christen-democratische Merkel heeft in feite alle kroonjuwelen van de links-liberale elite doorgevoerd: van de afschaffing van de dienstplicht en de Energiewende in 2011 tot de ‘Willkommenskultur’ voor een miljoen vluchtelingen eind 2015 en uiteindelijk zelfs het homohuwelijk in 2017.
Een beroemde uitspraak van Merkel is dat ‘de politiek zich aan de werkelijkheid aanpast’. Dat wil in haar geval zeggen dat ze de wensen van een nieuw Duits maatschappelijk midden heeft gevolgd. Ze stuurde haar cdu, die logge conservatieve partij van Helmut Kohl, gestaag de linkerkant op, steeds ondersteund met dalende werkloosheidscijfers, zoals Merkel in deze verkiezingstijd voortdurend benadrukt.
Een ander verschil met de tijd van Kohl is de verbijsterende politieke consensus die rond haar koers is komen te hangen. ‘Alternativlos’ is het beruchte woord dat Merkel de afgelopen jaren gebruikte als een omstreden beleidspunt doorgedrukt moest worden. Het is inmiddels een begrip geworden waarmee de regeerstijl van de derde Merkel-termijn, die van de grote coalitie met de spd, wordt getypeerd: een onvermijdelijkheid, waarin ieder tegengeluid vanzelf lijkt op te lossen.
De politieke eensgezindheid is in deze laatste verkiezingsweken inderdaad opvallend. Drie van de vijf andere grote landelijke partijen staan gehoorzaam klaar om na de verkiezingen met de cdu mee te regeren: zowel de huidige partner spd als de liberale fdp en de Groenen. Ook de meeste media, die in het tijdperk Kohl nog zo tegen de kanselier streden, vinden Merkel eigenlijk wel oké – zelfs schandaalblad Bild. Alleen Die Linke en de AfD, links- en rechtsbuiten, keren zich openlijk van haar af.
De eensgezindheid zorgt echter ook voor sluimerend onbehagen. De schaduwzijde kwam naar voren in 2015, op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis. Merkel heette toen zonder noemenswaardig overleg met anderen de vluchtelingen die vastzaten in Hongarije welkom, en een grote stroom kwam op gang. Het was ‘alternativlos’, en ieder debat viel stil. De woede hierover barstte met veel heftigheid los na de aanrandingen tijdens oudejaarsnacht in Keulen, de AfD kwam op vijftien procent in de peilingen terecht.
Allemaal neonazi’s? Te makkelijk. Het gevoel van chaos is in het herenigde Duitsland nooit sterker geweest dan in die maanden. De aanhang van de AfD bestond op dat moment uit teleurgestelde cdu’ers, oud-spd’ers en boze Groenen, er zaten gegoede hoogleraren en werkloze arbeiders tussen. Maar vooral zorgde Merkels aanpak binnen haar eigen cdu, die typische middenpartij, voor een ongekende onrust.
Velen hielden Merkel verantwoordelijk voor de chaos; een eventuele vierde termijn leek verder weg dan ooit. ‘Kontrolverlust’, stond er op de cover van Der Spiegel, en dat is niet niks voor een land waarin men er sinds 1945 alles aan doet om een uiterst stabiel politiek systeem te hebben. Men verweet haar een zwalkend beleid. Midden september 2015 hanteerde ze nog een streng asielbeleid, een maand later wekte ze de suggestie van een genereuze ‘Willkommenskultur’, een half jaar later pleitte ze weer voor strenge grenscontroles.
‘Ik weet dat velen van u zich alleen gelaten hebben gevoeld’, begint Merkel het vluchtelingenthema vandaag begripvol. Het is het laatste grote onderwerp dat ze vandaag aansnijdt, na het ‘snelle internet’, na de ‘werkloosheid’, maar nu pas lijkt de zaal echt de oren te spitsen. Zelfs hier, of júist hier, in dit lege deel van het land, met zijn langzame internet, heeft het thema voor schuimbekkende woede gezorgd.
Maar toch zegt Merkel overtuigd: ‘De beslissing in 2015 was goed. Want het merendeel van de vluchtelingen was in humanitaire nood.’ Ook haar haast tegengestelde beslissingen in het jaar erna waren goed; het strenge uitzetbeleid, de deal met Erdogan. En uiteindelijk vraagt ze om steun voor haar nieuwe plannen over de ‘opvang in de regio’: ‘We kunnen niet alleen aan onszelf denken, we moeten ervoor zorgen dat het daar beter wordt, anders komen ze juist hier naartoe.’
Het applaus in de hal is toch nog verrassend, na alle heftige debatten van de afgelopen twee jaar. Merkel blijkt na twee jaar een manier te hebben gevonden om haar beleid te verdedigen. Ál haar beslissingen zijn goed geweest, zegt ze, omdat ze allemaal in de context van het moment moeten worden gezien. Met andere woorden: ze is de ‘linkse’ Merkel van 2015, omdat de humanitaire situatie daarom vroeg, en ze is de ‘rechtse’ van 2016, omdat het toen tijd was om grenzen te stellen.
Na twee jaar van onduidelijkheid is de belofte van nuchtere Realpolitik weer teruggekeerd. Bij ieder thema vandaag neemt ze een beetje van links en een beetje van rechts. Haar spd-uitdager Martin Schulz heeft in de race om het kanselierschap de groeiende kloof tussen arm en rijk in Duitsland op de agenda gezet. Maar zijn gloedvolle roep om meer ‘sociale gerechtigheid’ heeft hem niets geholpen.
Merkel pakt het breder aan. Ze toont begrip voor ‘mensen in landelijke regio’s die geen banen vinden’, maar hamert ook op het moeten ‘willen werken’ en pleit voor het verleggen van grote bedrijven uit de stad naar de regio. Daarna belooft ze nog snel even een goede relatie met Rusland (‘ik hou ervan Russisch te spreken’), maar vindt wel dat Poetin zich aan de regels moet houden – en komt dan via problemen met de naburige Polen op de aanpak van het internationale terrorisme.
Het is niet voor niets dat de grote wereldpolitiek in de sporthal in Strasburg het meeste applaus losmaakt. Achteraf gezien ligt het belangrijkste omslagpunt voor Merkels hernieuwde populariteit in de winter van 2016. Het was vlak na de verkiezing van Donald Trump in november dat jaar. Korte tijd later liet Merkel weten toch weer verkiesbaar te zijn. De Amerikaanse media begonnen ermee Merkel vanaf toen als het welkome tegendeel van Trump te beschrijven, en de Duitse media namen het over: Trump was nu de onberekenbare, Merkel de betrouwbare; Trump de reactionaire, Merkel de verdediger van de liberale waarden. Dankzij de verkiezing van Trump werd Merkel de belichaming van de stabiliteit, de anti-Trump. De Duitse ontevredenheid met Merkel werd opzij gezet door de confrontatie met het tegendeel aan de overkant van de oceaan.
Eigenlijk keerde vanaf dat moment de rust in Duitsland weer terug – zelfs een terreuraanslag door een Tunesische vluchteling in Berlijn veranderde dat niet. Merkel weet zich sindsdien op te werpen als de verpersoonlijking van het Duitse verlangen naar stabiliteit, degene die de chaos kan beheersen met nuchterheid.
De keurige Oost-Duitse heer bij de sporthal in Strasburg waarschuwt voor de dreigende ondergang van het land. Hij heeft net een boek gelezen, Passt der Islam zu Deutschland?, geschreven door een theoloog, en vindt dat Duitsland ‘zijn eigenheid niet mag opgeven’. Maar toch ziet hij Merkel als degene die het moet oplossen, want zij is de ‘stem van het verstand’.
De beruchte saaiheid van de Duitse politiek blijkt in Merkel in 2017 heroïsche vormen te hebben aangenomen. ‘Ich bin die Kanzlerin der Mitte’, zei ze tijdens het enige tv-debat dat ze met haar uitdager Martin Schulz heeft gehouden. Na het debat klonk hier van alle kanten een opvallende geruststelling over. En in de laatste weken voor de verkiezingen vielen alle discussies stil over grote pijnpunten als nationale identiteit en vluchtelingen, die de afgelopen twee jaar zo hevig hebben gewoed. Maar het is de vraag of dit de daadwerkelijke stemming in het land nu wel zo goed weergeeft. Want al heeft Merkels meer Realpolitische opstelling de AfD voor een deel de wind uit de zeilen genomen, verdwenen is de partij allerminst: in de laatste peilingen voor de verkiezingen zou ze met elf procent de derde partij van het land kunnen worden, na de spd.
het onbehagen over de ‘Alternativlosigkeit’ sluimert nog steeds. Psychiater Hans Joachim Maaz, bekend van zijn strenge boeken over de ddr in de jaren negentig, mocht onlangs bij Anne Will, de grootste nationale talkshow van de ard, een psychogram van de Merkel-republiek maken. Merkel moet weg, zei hij, omdat ze niet gezond is voor het land: ‘Men doet nu alsof alles wel goed is zo. Maar daarom blijven alle problemen die eronder zitten doorsmeulen. We leven zoals aan het eind van de ddr.’
Met andere woorden: de huidige rust is stilte voor de storm. Heeft hij gelijk? Eigenlijk weet niemand precies waar het onbehagen over de ‘Alternativlosigkeit’ precies toe zal leiden.
Kort voor het eind van Merkels toespraak laat nog een eenzame demonstrant in de zaal van zich horen: hij blaast op een fluitje. Nu reageert Merkel wel. Ze stopt haar opsomming van beleidspunten en zegt, fel voor haar doen: ‘Democratie is niet uitfluiten, maar met argumenten komen – en dat kan de AfD niet. Je kunt niet alleen fluiten, je moet ook aanpakken!’ Applaus. Merkel klinkt bij haar verstoorde optredens ineens minder automatisch, ze lijkt wat van haar eigen felheid te genieten. Even is daar ook haar beroemde scheve lachje dat ze inzet als iemand iets zegt of doet wat voor haar begrip zo volkomen onlogisch is. ‘U kunt kiezen’, zegt ze tegen haar publiek: ‘Kiest u de woede of iemand die de problemen echt kan oplossen?’
Het zou goed kunnen dat deze strijdbare Merkel vaker te zien zal zijn, de komende jaren. Met de AfD in het parlement ontstaat er een andere politieke oppositie, de Duitse Bondsdag zal meer confrontaties kennen. Ook op internationaal niveau komen er meer confrontaties op het land toe. ‘Duitsland kan conflicten niet meer uit de weg gaan’, schreef Frank Walter Steinmeier dit jaar in het blad Foreign Affairs, kort voordat hij bondspresident werd: Poetin, Erdogan en Trump vragen om een andere aanpak, de tijd van afwachten is voor het economisch sterkste land van Europa voorbij.
Misschien dat Merkel daarom nu met zo’n angstaanjagend tempo door het land vliegt. Haar tegenstanders menen dat ze angstvallig aan de macht vasthoudt, haar aanhangers omschrijven haar motieven als ‘plichtsbesef’; anderen menen weer dat ze door de serieuze overtuiging wordt gedreven dat simpelweg niemand anders dan zij, met al haar ervaring, met al haar Uckermärkische nuchterheid, het land in deze woelige tijden kan besturen.
Maar zowel haar critici als haar bewonderaars zijn eensgezind over het soort politieke cultuur die zich in een vierde termijn-Merkel moet ontwikkelen: eentje die meer uitgesproken zal zijn en dus met meer confrontaties. Een vierde Merkel-termijn kan dan wel onvermijdelijk aanvoelen, de hoogtijdagen van de ‘Alternativlosigkeit’ zijn daarna toch echt voorbij.
Ook in de Strasburger sporthal keert de opwinding terug. Na haar verhaal zingt Merkel met de aanwezigen nog even het Duitse volkslied, en dan rent de menigte naar voren. Foto’s worden genomen, eerst Merkel met een groepje kinderen in sportkostuum, dan, op Merkels initiatief, met het aanwezige ambulancepersoneel. Dertig seconden blijven over voor de selfies met het volk. Merkel doet het volleerd – en dan is ze weg, naar de helikopter, naar de volgende hal.