Het sterke televisietaboe op aandacht voor extreem-rechts werd vooral doorbroken door de VPRO met twee registrerende documentaires van Rob Schröder, resp. over ‘linkse’ items bij Europees uiterst rechts (1998) en over de ‘volksnationalisten’ van Constant Kusters (2010). Inmiddels lijkt Britta Hosman bij Tegenlicht het stokje overgenomen te hebben, waarbij ze zich op Duitsland concentreert. In 2016 maakte ze Wij zijn het volk met aandacht voor AfD en Pegida. Nu richt ze zich onder meer op de Duitse tak van de Identitairen, loot aan de stam van westers Nieuw Rechts. Niet de boze, vaak gewelddadige kaalkoppen die voorheen het beeld bepaalden, maar al dan niet bebaarde hipsters, meestal hoogopgeleid, bedreven in nieuwe media en, vanwege een soms opvallend opgewekt humeur en voorkomende omgangsvormen (althans jegens deze filmmaakster), door haar als ‘vrolijke vloggers’ omschreven. Hun opvattingen stemmen verre van vrolijk, wat verklaart waarom ze door Antifa’s ook wel ‘nipsters’ worden genoemd: neonazi’s in een hipsterjasje.
Die term ontleen ik aan ‘Oorlog tegen de babyboomers’ van* Groene’s* Jaap Tielbeke, dat als achtergrond voor Hosmans documentaire eigenlijk onmisbaar is omdat het een veel langer (chronologisch gezien) en breder (internationaal) kader geeft. Ondanks die ‘vrolijkheid’ zijn Hosmans Duitse twintigers ideologische verwanten van de negentien boze Franse jongeren die zich in een YouTube-filmpje als generatie ‘slachtoffers van mei ’68’ noemen, de oorlog verklarend aan de babyboomers. Met een beschrijving van die YouTube-video opent Tielbeke’s stuk. In Hosmans documentaire zien we er een fragment uit. Want Hosman interviewt op een identitaire uitgeverij naast vele jonge mannen ook de enige dito vrouw: Melanie. Die was lang onpolitiek, zij het ‘patriottisch’, maar vond op internet geestverwanten in deze jonge Fransen: tegen multiculturalisme, islam, Europa. En zo vond ze haar geestelijk huis gematerialiseerd in dit radicaal rechtse uitgevershuis van jonge mannen. Zij hoopt dat AfD aan de macht komt. En vooral dat het volk zal zeggen: ‘Wij zijn Duits, willen dat ook zijn en we moeten vechten tegen wat onze identiteit verstoort.’ Opvallend hoe vaak deze aperte geestverwanten van Wilders het vermijden de termen islam en islamisering openlijk uit te spreken. Hun doelwit ligt, strategie, veel sterker op een politiek systeem dat massa-immigratie mogelijk maakte.
De documentaire begint met een bezoek aan een andere uitgever, Götz Kubitschek, op zijn eeuwenoude ‘riddergoed’ ergens tussen Weimar en Leipzig in Sachsen-Anhalt, voormalige DDR. Terug in tijd en naar natuur, om de kinderen niet met de verderfelijke stad te belasten. Van marginaal werd zijn uitgeverij bloeiend dankzij de ontstane ‘Wiederstandsstimmung ins Volk’ die ten grondslag ligt aan een ‘echter Kulturkampf’. Een strijd waarvan hij de hardheid wijt aan radicaal links dat alle onbehagen van de Duitse bevolking over migratie demoniseerde door het als nazisme te benoemen. ‘We gaan op een harde tijd af, al zag ik dat liever anders.’ Zegt de man die benadrukt dat de kloof tussen links en rechts, tussen gevestigde politiek en volkse krachten, juist dieper moet worden. Mij doet het denken aan een KRO-uitzending uit 1994 waarin de piepjonge Constant Kusters bij beelden van in brand gestoken huizen van Turkse gezinnen en van vluchtelingenappartementen (in Duitsland) zei dat dat natuurlijk heel erg was omdat er ‘onschuldige vrouwen en kinderen’ slachtoffer waren, maar dat je dit wel kreeg als je weigerde naar de gerechtvaardigde wensen van het volk te luisteren. Zijn handen in onschuld wassend, verzwijgend dat zijn ideologische vriendjes de boel in de fik hadden gestoken en dat zijn Hollandse maten de beelden grijnzend bekeken.
Maar goed, het intellectueel gehalte van de Identitairen ligt op een ander niveau dan dat van Kusters’ NVU. Hoewel, al te hoog moeten we het misschien ook weer niet inschatten. Neem Simon op de jongerenuitgeverij. Hij heeft er een gitaar staan en speelt een braaf stukje, verdienstelijk. Hij is van huis uit muzikant en heeft musicologie gestudeerd. Op een bepaald moment besefte hij dat we tweehonderd jaar geleden al Beethoven, Mozart en Bach hadden (de volgorde is van hem) en nu hebben we Bushido (Duitse rapper in gangsta-stijl) en Lady Gaga. Dan is er dus iets cultureel behoorlijk mis gegaan en hij heeft daarom van alles gelezen hebben over de vraag waarom het op cultureel gebied vroeger beter was dan nu. (Zou hij de geschriften van Thierry Baudet kennen?) En ja, dan valt de term cultuurmarxisme. Een verbluffend stupide vertoogje van een vriendelijke jongen met diploma’s. Hosman vraagt expliciet naar wat zijn familie van zijn bekering tot de Identitairen vindt. Goede vraag want het antwoord (ouders verbijsterd; broertje, dat met vluchtelingen werkt, in shock) maakt duidelijk hoe diep de kloof van Ridder Götz ook binnen de familie kan zijn. En die lijkt bepaald niet beperkt tot die van Simon uit Halle.
Aan het eind van deze Tegenlicht zoekt Hosman Tatjana Festerling op, ooit als ‘te rechts’ uit de Hamburgse AfD gezet toen die nog niet zo radicaal was, en een jaar geleden naar Bulgarije gemigreerd vanwege veroordelingen voor passages in toespraken. Ze weigert de boetes te betalen maar sluit niet uit dat ze zich ooit als martelaar bij de gevangenispoort zal melden. Bulgarije ook omdat Duitsland al een verloren zaak is en Bulgarije tenminste werk maakt van het tegenhouden van migranten. Zelf heeft ze zich aangesloten bij een privé-legertje dat illegale migranten aan de grens opspoort, terugstuurt of aflevert bij de autoriteiten. Haar vader heeft geen enkel begrip voor wat ze zegt en doet: hij is het slachtoffer van de tijdgeest waarin hij opgroeide, lid van een generatie die in Duitse moslims ‘de nieuwe joden’ zag. Ze moedigt bewuste Duitsers aan ook te migreren naar het Oosten om ooit vanuit daar de Reconquista te beginnen.
Het is allemaal explicieter en radicaler dan de jongens in Halle. Aan een van hen vraagt Hosman wat zijn toekomstbeeld is voor hem en zijn gezin. Raak! Want dat gezin ziet hij er niet snel van komen: elke keer als hij een meisje ontmoet dat hem wel leuk lijkt te vinden is het afgelopen zodra hij met zijn politieke idealen op de proppen komt. Mevrouw Kubitschek, ook een rechtse intellectueel (ooit leek dat contradictio in terminis) en uitgebreid aan het woord, Tatjana en Melanie lijken op de rechterflank dus nog een minderheid te vormen. Al zegt dit misschien meer iets over de situatie in een studentenstad als Halle. Er zijn recent meer doorbraken geweest en eerder behaalde resultaten lijken geen garantie voor de toekomst. Misschien is er dus hoop voor deze gedwongen vrijgezel. Nee, het is geen onderwerp voor geintjes en ironie, die steeds meer teken van machteloosheid zijn. Radicaal rechtse voorhoede van Britta Hosman toont wat we weten maar liever niet zouden weten. En wat buitengewoon somber stemt.
Tegenlicht, VPRO, zondag 29 april, NPO 2, 21.05 uur