Als je het niet weet, was de goede raad van Harry Mulisch, begin bij het begin. Ik zie dus in een strak verlichte kunstzaal, aan de witte muur, een rij schilderijen van Rezi van Lankveld. Ze zijn klein, maar omdat ze met ruime tussenruimtes hangen, werken ze nogal nadrukkelijk – zoals in muziek akkoorden gewichtiger klinken als ook intervallen van stilte langer duren. In de kunstzaal was het licht helder maar, vanwege het weer buiten, ook iets grijzig. Dat kwam goed uit omdat de kleuren in de schilderijen overwegend koel van toon zijn. Maar in het bleke licht zagen ze er glashelder en scherp uit. Denk bijvoorbeeld aan het doorzichtige beeld van stukken gekleurd glas in een kaleidoscoop dat weer verandert als je met het ding schudt.
Die helderheid was de eerste indruk die Rezi’s schilderijen op mij maakten. Omdat die indruk, eenmaal in het hoofd, onuitwisbaar is, bepaalt dat ook hoe je verder naar de schilderijen gaat kijken. Ineens zag ik hoe buigzame donkere lijnen (vaak zwart) of bredere andersoortige passages kleur omvatten en vorm geven en dat met een geheel eigen beweeglijkheid. En wat dan?
De schilderijen, heb ik begrepen, beginnen met een grondkleur die eerst het hele kleine oppervlak bedekt. Die dunne grondkleur levert een ijle ruimte op. Het doek wordt plat gelegd. Andere kleuren worden toegevoegd – heel dunne olieverf vloeit naar binnen. Dat zijn dus koele kleuren die tot een ingehouden soort contrasten leiden. Ze zijn niet luidruchtig als het schaterende, zomerse geel van een korenveld van Van Gogh. In Brown Sun zijn zo passages kleur tegen en ook over elkaar geschoven en vervloeid.
Wat gebeurde werd terwijl het gebeurde nauwkeurig door de schilder in het oog gehouden. Op een gegeven moment komen dan donkere lijnen in beeld om de zwevende kleuren wat te remmen en vorm te geven. Soms zijn dat lijnen waarmee het penseel een vorm tekent. Onderin echter in Brown Sun (en meer nog overal in Fire and Ice) zien we die zwarte lijnen ook breder worden. Ze worden zelf wendbare vormpassages. Door de buigende zwarte lijnen in het onderste deel van Brown Sun, waar het geel is, zijn die vormen op rotsen gaan lijken met schaduw daartussen. Ze lijken opgestapeld, op de voorgrond. Het lichte blauw dat dan volgt lijkt verder weg. Maar van boven glijden ook smalle vormen naar beneden. Op wolken lijken die niet hoewel de bruine zon, de warmste kleur in dit ensemble van raadsels, er wel achter hangt.
Terwijl zo een orde ontstaat worden, binnen de lijnen van hun vorm, hier en daar de kleuren met het penseel wat zwaarder gemaakt. Dit is dus wat er ongeveer gaande is: gehurkt voor het schilderij, dat plat op de grond ligt, is Rezi van Lankveld in stilte en in opperste concentratie bezig om, in wat ze ziet gebeuren in het licht en donker van de kleuren, enigerlei figuratie te vinden die leesbaar is. Ik denk niet dat ze met een soort beeld voor ogen begonnen is – het is de wendbaarheid van haar methode en handschrift die uit de onbestemdheid het beeld losmaakt.
Dan kan zich, op het eind, ook nog iets onweerstaanbaars voordoen: links boven een gestalte in grijs, met wit en zwart gemarkeerd. Boven alles is die figuur een discrete verschijning en moet dat ook zijn. De essentie van deze schilderijen is dat wat er aan figuratie opduikt tegelijkertijd ook op heel iets anders kan lijken: waarom is die gestalte in grijs en zwart-wit niet gewoon een spook dat neerdaalt uit de lucht? In ieder geval sinds het ontstaan van de abstractie (dus Mondriaan) zijn kunstwerken bedrieglijk in principe. Het beste lijken ze op niets – of op alles tegelijkertijd. In een verrukkelijk gedicht (1815) keek Goethe naar het blad van de ginkgo biloba dat uit twee vrijwel gelijke helften bestaat, en vraagt zich dan af: ‘Is het soms één levend wezen/ dat zichzelf in tweeën deelt?/ of zijn het er twee, verweven en verenigd in één beeld?’
Intussen valt mij op dat in bijvoorbeeld Fire and Ice de vormen en hoe die zijn getekend (schakering van grijzige kleur en zwart) allemaal van eenzelfde familie lijken te zijn. Daarom kunnen ze, ook in andere schilderijen, zo beweeglijk en vrij en figuurlijk met elkaar worden samengevoegd dat ze bedrieglijk en helder zijn tegelijkertijd.
PS. De schilderijen van Rezi van Lankveld zijn tot 16 januari nog te zien in de Annet Gelink Gallery in Amsterdam. Goethe citeer ik uit de mooie vertaling door Ard Posthuma van gedichten uit zijn West-östlicher Divan, uitgegeven in nummer 5 van het onvolprezen tijdschrift Tortuca, 2013
Beeld: (1) Rezi van Lankveld, Fire and Ice, 2015. Olieverf op canvas, 45 x 35 cm; (2) Rezi van Lankveld, Brown Sun, 2015. Olieverf op canvas, 45 x 35 cm. Bron: Courtesy Annet Gelink Gallery