Bijna elke doordeweekse dag gaat Pauline de straat op in haar woonplaats Hoofddorp om te demonstreren tegen de coronamaatregelen. ‘Sociale afstand = meer zelfmoord’, ‘Tv uit, verstand aan’. Pas stond ze samen met een andere ‘strijdster’, zoals ze zichzelf ook noemt, met een bord bij een rotonde: ‘Vaccinatie = vergif’. ‘Mensen stappen soms van hun fiets en gaan tekeer: “Ik hoop dat je eraan kapot gaat.” Of: “Door jou zitten mijn ouders al ruim een jaar opgesloten.” Het kan best beangstigend zijn.’
Pauline – uit angst voor bedreigingen wil ze niet met haar volledige naam worden vermeld – zit op de bank in de woonkamer. Haar hondje Moos heeft ze net zijn bench in gedirigeerd, ‘anders blijft hij maar blaffen’. Ze woont met haar man. Samen hebben ze vier zoons, sinds een paar weken is de laatste zoon ook het huis uit. Ze heeft altijd voor de kinderen gezorgd en daarnaast gewerkt als vrijwilliger, vertelt ze. De laatste tien jaar in een hospice. Tot een jaar geleden. ‘We kregen een mail waarin stond dat we in het hospice een bepaalde looprichting moesten volgen, die zou met pijlen worden aangegeven. Ik vond dat zo kinderachtig en kleinerend dat ik hier een mail over heb gestuurd: waarom konden we niet gewoon rechts aanhouden en afstand nemen? Ik kreeg vervolgens te horen dat ik niet meer welkom was als ik mij niet aan de maatregelen wilde houden.’
Ze viel in een zwart gat, kan ze nu wel zeggen. Met niks om handen begon ze eerst aan het huis: de muren schilderde ze in verschillende groentinten, ze kocht op Marktplaats kasten om op te knappen, ze sleepte gevonden takken het huis in om die af te schaven en er een boekenkast van te maken. Ontspanning vond ze in het inkleuren van mandala-kleurboeken. ‘Ondertussen luisterde ik naar podcasts van Café Weltschmerz en De Blauwe Tijger. Je gaat je steeds meer zorgen maken over wat er allemaal gebeurt.’ Ze is even stil. ‘Waar zijn we in godsnaam mee bezig met z’n allen? Dat begon ik mij af te vragen.’ In september vorig jaar ging Pauline voor het eerst naar een demonstratie tegen het coronabeleid op het Malieveld. En vanaf dat moment was ze echt ‘wakker’.
Het is paaszondag, twee uur ’s middags. Een groep van zo’n 150 demonstranten heeft zich voor de zoveelste zondag op rij verzameld op het Museumplein. De relschoppers zijn grotendeels vertrokken, wat overblijft is het inmiddels welbekende diffuse gezelschap van hippies die oproepen tot liefde, bezorgde moeders, boze ondernemers, veganisten, mensen die wel zin hebben in een feestje en aanhangers van extreem-rechtse groeperingen. Er wordt gedanst, gezongen en vooral veel gepraat. De vraag van vandaag is: zal de ME ook deze keer hard ingrijpen met een waterkanon?
‘Het is een gemêleerd gezelschap. Je zou het een beweging kunnen noemen, maar er is geen duidelijke organisatie. Het is een vloeiend eclectisch fenomeen’, zegt Jelle van Buuren, onderzoeker aan de Universiteit Leiden. Hij promoveerde op complotdenken in Nederland en volgt de protesten, die nog altijd vrijwel wekelijks plaatsvinden, nauwgezet. De grote vraag is, zegt Van Buuren, als de maatschappij over een halfjaar weer min of meer teruggaat naar normale verhoudingen, wat er dan overblijft van deze groep. De onderzoeker kan vooralsnog alleen maar speculeren. ‘Het kan best zijn dat voor een hele hoop mensen daarmee de kous wel af is. De belangrijkste inzet is namelijk: I want my life back.’ Maar, zegt hij: ‘Als dat maar mondjesmaat gebeurt, of je krijgt zoiets als een testsamenleving waarbij sommige mensen niet meer mogen meedoen, dan kan dit wel degelijk uitgroeien tot een nog veel langduriger protestbeweging.’
Allerlei samenzweringstheorieën worden in deze beweging vermengd met onvrede over het huidige beleid, constateert hij. Toch gaat het in essentie om fundamentele vragen. De demonstranten zijn de afgelopen tijd dan ook wel al te makkelijk weggezet als gekken, vindt Van Buuren. Hij ziet ze liever als kanaries in de kolenmijn. ‘Het zijn “viruswappies”, of ze zijn levensgevaarlijk, dat zijn de meest gehanteerde invalshoeken die ik voorbij heb zien komen. Vervolgens krijg ik als expert de vraag: hoe kunnen we dit probleem het beste bestrijden? Mijn antwoord is dan: moeten we het wel per se willen bestrijden? Definieer nu eerst eens heel precies wat het probleem is.’
Van Buuren kijkt liever naar de maatschappijkritiek die erin doorklinkt. Kritiek op hoe het staat met macht en tegenmacht in de samenleving. ‘Wie bepaalt wat echte kennis is, wat feiten zijn en wat waarheid is? En hoe wordt bepaald wie of wat een gezaghebbende stem is in het debat? Het zijn vragen die raken aan het ethos en de legitimiteit van allerlei instanties.’ Een meer open blik is daarom wel gerechtvaardigd en ook nodig, vindt hij. Zeker als je bedenkt dat het hier niet om een klein gemarginaliseerd clubje mensen gaat. ‘Er zijn natuurlijk verschillende varianten van intensiteit, maar uit allerlei onderzoeken blijkt dat tussen de 20 en de 35 procent van de Nederlanders geloof hecht aan één of meerdere complotverhalen.’
T ot een jaar geleden had Pauline nog nooit gehoord van de verschillende sites die ze nu dagelijks bezoekt. ‘In de eerste weken hebben wij hier in huis ook tegen elkaar geroepen: “Was je handen!” En opa waarschuwden we om goed op te letten als hij met de trein moest.’ Maar na een maand ging ze zelf online op onderzoek uit. ‘Je zag elke dag die sterftecijfers voorbijkomen. Ik wilde op een gegeven moment weten hoeveel mensen er normaal gesproken per dag eigenlijk doodgaan.’ Het was het begin van haar zoektocht, de weken erna las en keek ze alles wat ze tegenkwam. Hoe ze haar informatie vindt? ‘Het zijn de algoritmes, je krijgt steeds weer iets nieuws aangeboden. Dat is natuurlijk een instinker aan de ene kant, want hoewel het allemaal hoogopgeleide mensen zijn waar ik naar kijk en luister, is de informatie wel eenzijdig. Daarom volg ik ook nog de msm (mainstreammedia – rm).’
Pauline pakt haar notitieblok erbij, hierin heeft ze al haar bevindingen van het afgelopen jaar genoteerd. Van hoe je een demonstratie organiseert tot alle maatregelen die er zijn. Ook Bill Gates komt voorbij, The Great Reset, de elektrische auto, 5G, de werking van een vaccin, Sigrid Kaag, het World Economic Forum, maar ook de grondrechten van de mens. ‘Alles is er nu op gericht dat we gevaccineerd moeten worden. Als je eenmaal onderzoek doet ontdek je zo veel. In mijn hoofd ben ik er fulltime mee bezig.’
Het herhalen van een aantal centrale boodschappen, en daarin voortdurend naar elkaar doorverwijzen, dat is wat je ziet binnen de verschillende ‘eigen’ mediakanalen van deze beweging. ‘Daar worden niet de lastige vragen gesteld die andere journalisten wel stellen’, aldus onderzoeker Jelle van Buuren. ‘Het gaat er bij die kanalen vooral om het “clubhuisgevoel” te versterken en mensen het idee te geven dat ze er niet alleen voor staan.’
Gerardo Staffeleu uit Rotterdam is op deze paaszondag naar het Museumplein gekomen. Hij gaat zo vaak als hij kan naar de demonstraties. ‘Ik blijf net zo lang tot ik nat ben.’ Waarom laat hij zich elke keer natspuiten door een waterkanon? ‘Voor mijn kinderen’, zegt Staffeleu. ‘We verliezen onze vrijheid en wanneer houdt het op? Je ziet dat er steeds wordt gezinspeeld op een bepaalde maatregel; eerst zag je dat met de mondkapjes, toen de avondklok en nu met het vaccinatiepaspoort. En dan bam, opeens is het er. Er wordt zoveel zand in onze ogen gestrooid, ieder weldenkend mens kan vanuit zijn onderbuikgevoelens opmaken dat dit niet klopt. Ik wil later kunnen zeggen dat ik mij heb verzet.’
Op het grasveld staan ook Stephan Griesch (45), Linde Fontijn (41), hun zoon van veertien en Jelka Jungslager, stiefmoeder van Linde Fontijn. Griesch en Fontijn noemen zichzelf ‘kritische burgers’: ze zijn nu een aantal keer naar het Museumplein gegaan en twee keer naar het Malieveld. Na een jaar corona besloot ook Jungslager om mee te gaan. Ze benadrukt meteen: ‘Ik ben geen viruswappie. Ik sta hier niet om te protesteren tegen de maatregelen, maar omdat ik ben geschrokken van het politiegeweld van de afgelopen tijd.’ Ze is kraamverzorgster, in haar tas heeft ze haar witte jas. Mochten meer mensen met een witte jas komen opdagen – zoals dat bij een eerdere demonstratie gebeurde – dan zal ze hem aantrekken.
Het is twee weken later. Op het keukenraam van de woning van Stephan Griesch en Linde Fontijn prijkt een poster met een rood hart: ‘Wij maken ons #hartvoorvrijheid’ staat erop. De poster is in een halfjaar tijd uitgegroeid tot een herkenningsteken om te laten zien hoe je staat in dit hele gebeuren, legt Fontijn uit. De eerste keer vertelden ze aan iedereen die ze kenden dat ze naar het Malieveld gingen om te demonstreren tegen de invoering van de coronaspoedwet. Fontijn: ‘Ik heb de 72 pagina’s van dit wetsvoorstel doorgeploeterd en alle alarmbellen gingen direct af.’ Ze stuurde daarom een mail naar iedereen ‘die haar lief is’ met het verzoek: teken alsjeblieft de petitie tegen de invoering van de wet. Het paar zit aan de eettafel van hun woning in Diemen. Wat Fontijn betreft gaat het vooral om keuzevrijheid – die mist ze. ‘Als jij je wil laten vaccineren, prima. Maar mag ik alsjeblieft zelf beslissen om dat niet te doen, zonder dat ik het risico loop een tweederangsburger te worden.’
Linde Fontijn heeft een schoonheidssalon aan huis waar ze werkt met natuurlijke cosmetica, ook is ze leefstijlcoach. Ze leerde haar man kennen toen hij een opleiding alternatieve geneeskunde deed. ‘Wij hebben een holistische kijk op het leven’, vertelt de Duitse Griesch, die als business consultant veel werkt in opdracht van gemeenten en provincies. Die holistische kijk betekent dat ze uitgaan van de kracht van de natuur en van hun eigen lichaam. Fontijn: ‘Door mijn opleiding als hormoon- en vitaminecoach weet ik wat de effecten zijn van langdurige stress voor het lichaam. Als je een bevolking wil redden van een pandemie zou je veel meer moeten doen aan sussen in plaats van nog meer angst erin te jagen.’
Griesch knikt. ‘Ik mis in deze crisis al een hele tijd het openlijke debat hierover. Dit versterkt het vertrouwen in de overheid niet. Ik begrijp ook niet hoe we in zo’n razend tempo van een hele liberale situatie terecht zijn gekomen in een systeem waarin we overal geïdentificeerd, getraceerd en gevaccineerd zouden moeten worden. En dat allemaal vanuit een solidariteitsgedachte.’ Hij verbaasde zich het afgelopen jaar dan ook dikwijls over de enorme loyaliteit en tolerantie van de gemiddelde Nederlander als het gaat om de maatregelen. ‘Daar krijg ik tranen van in mijn ogen. Ik heb namelijk het idee dat er misbruik wordt gemaakt van de goodwill van de burger.’
De mensen die nu de straat opgaan tegen het coronabeleid bestaan echt niet alleen uit complotdenkers, antwoordt onderzoeker Van Buuren aan de telefoon. ‘Je kunt heel “normale” redenen hebben om je twijfels te hebben bij het coronabeleid. Je ziet bijvoorbeeld ook dat zich een enorme spirituele stroming manifesteert, aan de basis daarvan staat een totaal andere manier van kijken naar gezondheid. En hoe de mens zich verhoudt tot de natuur. Daar kun je het mee eens zijn of niet, maar dat zijn gewoon denkbeelden die mensen vrij zijn om aan te hangen.’
Schrijver en filosoof Maxim Februari uitte onlangs zijn twijfels over het beleid in zijn NRC-column: ‘Rutte’s claim op absolute macht’. Februari schrijft dat hij meteen overstag is gegaan voor de crisismaatregelen: ‘Ik ben nu eenmaal geboren om te volgen in plaats van te leiden.’ Maar het probleem is volgens hem wel dat de crisisaanpak binnenkort de ‘standaardaanpak’ wordt.
Dat pleidooi klinkt steeds luider. Zo liet Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden, bij het televisieprogramma Op1 laatst een noodkreet horen. Volgens hem zijn we in een situatie terechtgekomen waarin ‘sluipenderwijs’ een verlenging wordt voorgesteld van noodmaatregelen. Aanleiding was dat minister Hugo de Jonge medio april met een wetsvoorstel kwam dat kan worden ingezet om testbewijzen tijdelijk in te zetten bij de toegang van activiteiten. Voermans noemt dit voorstel een ‘wagonnetje’ dat gekoppeld is aan de coronawet – een wet die eigenlijk in juni van dit jaar zou aflopen. Deze werkwijze – van ongemerkte verlenging – is volgens hem ‘een pistool tegen de borst’. Dit is nu een aantal keer eerder voorgekomen, zegt hij – ook met de mondkapjesplicht en de avondklok. Voermans doet daarom de dringende oproep om de Kamer op een ‘normale manier’ te laten meepraten over dit soort voorstellen.
Jelle van Buuren onderschrijft dit: ‘Veel zal afhangen van hoe de coronacrisis zich verder ontwikkelt. Als er steeds weer iemand begint over het coronapaspoort of de testsamenleving, en dat je alleen na het tonen van je bewijs ergens aan mag deelnemen, dan voedt dit natuurlijk terechte – maar soms overtrokken – kritiek.’ Je moet hier verschrikkelijk goed over nadenken, gaat hij verder. ‘En niet onder druk van een crisis van alles invoeren, om er dan tien jaar later achter te komen wat je eigenlijk open hebt gezet.’
Drie mannen – met wandelschoenen en rugzak – staan in de buitenring van de uitdijende groep demonstranten op het Museumplein: Koos, Guus en Theo. Ze kennen elkaar van eerdere verschillende demonstraties (de gele hesjes, de boerenprotesten) die ze bezocht hebben. Demonstreren is goed voor je immuunsysteem, stelt Koos Roegholt (69) – hij zit op een flipstick, een soort wandelstok met zadel. ‘We zijn allemaal universitair opgeleid’, zegt hij meteen. De anderen knikken. Hij vervolgt: ‘Ik ben van oorsprong links. Maar dat ben ik allang niet meer. Ik word nu extreem-rechts genoemd.’
Hoe erg is het eigenlijk dat mensen doodgaan? Dat is de vraag die de mannen al snel stellen. ‘Laat mensen lekker doodgaan’, zegt Roegholt. ‘Dat klinkt niet aardig, maar het is veel minder erg dan dat je de bevolking met lockdowns tot zelfmoord dreigt.’ De drie noemen corona een griep en mondkapjes zijn voor lafaards. Roegholt: ‘Een enkele keer doe ik er een op als ik van iemand iets gedaan moet krijgen, bijvoorbeeld vanmorgen bij zo’n NS-medewerker.’ Slijmen met een mondkap op, lacht een ander. Ze hebben alle drie Forum voor Democratie gestemd, op Thierry Baudet. Roegholt: ‘Hij is de enige die de legitimiteit van deze maatregelen aan de kaak stelt, de enige die werkelijk oppositie voert.’ Dan komt er een vrouw aangelopen, Francien heet ze. Er wordt omhelsd en gekust. Ondertussen nemen twee van de mannen een folder in ontvangst over de ‘parallelle samenleving’.
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (nctv) stelde in het onlangs verschenen ‘Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland’, dat elk kwartaal terroristische dreigingen vastlegt, dat onder coronasceptici ‘potentieel gewelddadige eenlingen’ zijn. De groep demonstranten bestaat volgens de nctv uit een ‘activistische bovenlaag die in de openbare ruimte demonstreert en een radicale onderstroom die ageert tegen de coronamaatregelen’. Volgens de coördinator is de drempel voor extremistisch gedrag binnen deze groep lager dan gemiddeld. De stroming heeft bovendien mensen met een extreem-rechts gedachtegoed aangetrokken, aldus het rapport.
Er zijn ook daadwerkelijk geweldsincidenten geweest; zo zijn er sinds april vorig jaar dertig zendmasten in brand gestoken – dit omdat er complotverhalen bestaan die een relatie suggereren tussen 5G-netwerken en de verspreiding van Covid-19. Ook zijn er brandstichtingen geweest bij testlocaties. Maar de meeste dreiging vindt online plaats, zo meldt het rapport. Onlangs werden twee vrouwen aangehouden voor bedreiging van en opruiing tegen rivm-directeur Jaap van Dissel in een groepschat. Corona-activisten communiceren onderling veelal in dit soort online groepen.
Op Koningsdag werd er in Arnhem gedemonstreerd. Via de Telegram-groep ‘Nederlands Verzet’ – bijna negenduizend leden – werden er die middag verschillende foto’s verspreid van een agent die volgens een anoniem lid ‘op iedereen in begon te slaan’: ‘Hij staat strak van de speed! Moet je die ogen zien. Maak hem maar beroemd!’ In het bijgevoegde filmpje (via deelnemer ‘de Kapitein’) is er een onrustige situatie te zien in een park in Arnhem. Mensen worden door de politie gemaand het park te verlaten. Niet iedereen doet dit. Sommige aanwezigen gooien met flessen naar de politie. Daarop wordt er een charge uitgevoerd. De camera komt steeds dichter bij de betreffende agent die een man met zijn vuist te lijf gaat. De stem van de persoon die filmt klinkt: ‘Delen maar, mensen, delen. De politie begon hier weer als eerste te slaan, voor de zoveelste keer.’ Hieronder volgen ruim honderd reacties: ‘Adres graag’ en: ‘Je ziet al aan zijn kop dat hij een wappiehater is’. Een paar dagen later volgt een Telegram-post van ene ‘Trumpin Trumpin’ met de voor- en achternaam en het Instagram-account van de agent die ook op de foto’s stond.
Sinds het begin van de demonstraties tegen het coronabeleid is het politieoptreden onderwerp van gesprek. Zo werden de meeste demonstraties door een noodverordening ontbonden en werd de ME keer op keer ingezet om – vaak met geweld – in te grijpen. In maart stonden honderden demonstranten urenlang vast op de Leidsekade terwijl ze op bussen wachtten – en ‘laat ons vrij’ scandeerden – om afgevoerd te worden naar de andere kant van de stad.
Een bijzondere plek in de discussie over het politiegeweld wordt ingenomen door een zelfbenoemde buitenparlementaire onderzoekscommissie, vorig jaar opgericht naar Duits voorbeeld door freelance dominee Pieter Kuit en zijn dochter Jade Kuit. Zij doen met hun commissie onderzoek naar de misstanden die zich hebben voorgedaan tijdens de coronacrisis. Hiervoor publiceren ze onder meer opvallende anonieme verhoren van politieagenten en ME’ers die zich uitspreken tegen het geweld dat zij tegen de coronademonstranten moeten gebruiken. Ze – inmiddels zijn het er ruim vijftig – vertellen over de korpscultuur waarin wordt gesproken over ‘wappierammen’ en hun angst om zelf door collega’s als wappie te worden aangezien. De initiatiefnemers zijn bij verschillende alternatieve mediakanalen geweest om over hun commissie te vertellen. Hun verhoren worden veelvuldig gedeeld op sociale media. Of de verhoren echt zijn, is alleen niet te controleren. Pieter Kuit beloofde in een gesprek om de gegevens van de notaris – waar de verhoren ‘in een kluis liggen opgeslagen’ – naar De Groene Amsterdammer te sturen, maar dit heeft hij nagelaten.
Jelle van Buuren noemt het ‘heel ingewikkeld’ wat er gebeurt. Demonstraties zijn in principe toegestaan, mits de demonstranten zich aan de coronamaatregelen houden, dus als ze afstand houden en er niet te veel mensen op de been zijn. ‘Maar dat zijn precies de zaken waar de demonstranten tegen ageren. Zij willen zich juist niet aan de regels houden. Als je het gezag van de overheid niet accepteert, ga je ook niet weg als dat drie of vier keer is omgeroepen. Je moet als overheid dus gaan handhaven op dat punt en dat gaat per definitie verkeerd.’
De discussie over het politiegeweld is wat hem betreft ‘glad ijs’ en tegelijkertijd een voedingsbodem voor complotdenken. ‘In activistenkringen worden bepaalde beelden doelbewust gemanipuleerd om zo de politie in een zo kwaad mogelijk daglicht te zetten. Dit ondersteunt het verhaal dat Nederland ondertussen een dictatuur is geworden waarin alle vrijheden van je zijn afgepakt. En dat je, als je een dissident geluid laat horen, meteen een aanhoudingseenheid op je dak krijgt.’
Op het Museumplein lopen op zondag 18 april veel mensen pratend tegen een camera rond, terwijl ze de aanwezigen – vrijwel allemaal zonder mondkapje – filmen. Het is de laatste demonstratie op het Museumplein. Na twintig jaar wordt de grasmat vernieuwd, zo maakte de gemeente Amsterdam bekend. Zeker tot in juni mag het gras niet betreden worden, en voor demonstraties is het nieuwe veld pas in 2022 weer sterk genoeg, aldus het persbericht.
Journalist Arnold Karskens – een keer eerder bij een demonstratie opgepakt – neemt beelden op voor zijn kanaal Ongehoord Nederland. Iemand anders deelt kaartjes uit met de tekst ‘Onze media is het virus’. Hieronder volgt een waslijst met sites als Viruswaarheid, De Blauwe Tijger en Potkaars. ‘Wilt u ook de andere kant van het verhaal horen?’ staat er te lezen. Daaronder twee smileys.
De sfeer is gemoedelijk. Het belooft een dag te worden zonder ingrijpen van de ME. Daar is ook Pauline – bril met rood montuur, kort haar, rode lippenstift – in haar handen een bord met de tekst: ‘Stop politiegeweld en intimidatie’. Sinds ze zelf is opgepakt neemt ze haar telefoon niet meer mee naar de demonstraties, vertelt ze. ‘Ik ben bang dat ze dingen gaan verwijderen, ik ben bang dat ze mijn contacten zien. Ik ben gewoon bang voor de overheid.’
In januari van dit jaar stond ze met een spandoek op een plein in Hoofddorp. Ze was met een klein groepje van vier mensen. ‘Ik stond net het spandoek op te rollen toen er een agent aankwam. Hij wilde mijn ID zien. Die geef ik niet, zei ik. Ik vond dat hij mij geen goede reden kon geven. Hij vond mij lastig en liet een busje komen.’ Tweeënhalf uur heeft ze in een cel gezeten. Ze werd gefouilleerd, haar bh moest uit en haar veters uit haar schoenen. ‘Het was een hele nare ervaring. Ik ben toen maar in die cel gaan zitten mediteren.’
Op een natte zondagmiddag in mei ligt het Museumplein er verlaten bij. De grasmat wordt omringd door 910 meter aan hekwerk, geen spandoek of gele paraplu te bekennen. Dat betekent niet dat de betogingen voorbij zijn: er werd ‘geborreld’ op de Nieuwmarkt, er was een ‘picknick’ op de Dam en zo’n duizend mensen liepen op 2 mei een vrijheidsmars door het centrum van Amsterdam: ‘Liefde, vrijheid, geen dictatuur’ klonk het door de straten. Diezelfde middag verzamelden twaalfduizend supporters van Ajax zich bij de Johan Cruijff Arena voor een spontane huldiging. De politie greep nergens in.
Om privacyredenen is de achternaam van Pauline weggelaten. Haar gegevens zijn bij de redactie bekend