Vanuit de auto zag ik ze door de draaideuren van Schiphol gaan. Een dag eerder was mijn oom overleden en mijn moeder en zus vlogen naar Turkije om met de rest van de familie de jongere broer van mijn vader te begraven. Ik was graag met hen in het vliegtuig naar Izmir gestapt, maar dat werd me door mijn omgeving sterk afgeraden. Als journalist naar Turkije? Niet slim, jongen.
Het afgelopen jaar heb ik geregeld geschreven over Turkse onderwerpen. Ik deed onderzoek naar de zakelijke belangen van premier Binali Yildirim (vertrouweling van president Erdogan) in Almere, berichtte over de diplomatieke rel met Nederland en openbaarde dat pro-Erdogan-media jarenlang overeind zijn gehouden met Nederlandse subsidie. Gewoon feitelijk, niet opiniërend. Maar wie niet lyrisch is over de Turkse president is volgens zijn aanhangers per definitie een vijand van het land.
Ik kreeg berichten en telefoontjes waarvan de strekking was: we hebben je aangegeven bij de ‘kliklijn’. Dit is een speciaal meldpunt, ingesteld door de Turkse overheid, waarop personen met kritiek op Erdogan en Turkije aangegeven kunnen worden. Het Turkse consulaat in Rotterdam deed vorig jaar een oproep: ‘Wij verzoeken met klem de namen en geschreven uitingen van personen die zich van laatdunkende, kleinerende, haatdragende en lasterlijke uitingen hebben bediend jegens de Turkse president, Turkije en de Turkse samenleving in het algemeen (…) per e-mail naar het Consulaat-generaal in Rotterdam te sturen.’ Enige tijd later werd de oproep ingetrokken, maar de boodschap was duidelijk.
Hoe kom je erachter of je bent aangegeven? Het consulaat kan mij niet vertellen of ik problemen kan verwachten als ik naar Turkije afreis. De medewerker kapt het telefoongesprek snel af als ik doorvraag. Maar dat het klikken werkt, bleek vorig jaar al toen Ebru Umar op vakantie in Turkije in de problemen kwam nadat ze Erdogan had beledigd. Deze zomer werden meerdere Turkse Nederlanders aangehouden en kregen een uitreisverbod. Een woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken laat weten dat ongeveer tien Nederlanders Turkije niet uit mogen. ‘Het aantal fluctueert een beetje. Zo nu en dan wordt het verbod voor een enkeling ingetrokken, dan weer krijgen andere mensen te horen dat ze het land niet uit mogen.’ Daarnaast zijn er ook Turkse Nederlanders die zich niet melden bij de Nederlandse autoriteiten, omdat ze denken niet gebaat te zijn bij rumoer of gewoonweg omdat ze niet weten waar ze moeten zijn. En klikken kan nog steeds. Wie nu belt naar het Turkse consulaat in Rotterdam om iemand aan te geven, krijgt te horen dat de klacht kan worden gemaild.
Vorige maand werden door onder anderen Sadet Karabulut van de SP Kamervragen gesteld aan minister Bert Koenders van Buitenlandse Zaken over de Turkse handelwijze. ‘Nederland is hier extra alert, actief en kritisch op en heeft reeds geruime tijd contact met de Turkse autoriteiten over Nederlanders met uitreisverboden’, antwoordde Koenders. ‘Daarbij heeft de Nederlandse ambassade in Ankara het onderwerp uiteraard meerdere malen actief onder de aandacht gebracht van de Turkse autoriteiten. Er is specifiek aandacht gevraagd voor de gevoelige en moeilijke situatie waarin deze groep Nederlanders verkeert en voor een spoedige rechtsgang aangaande deze uitreisverboden. De Nederlandse ambassade heeft daarbij ook verschillende gevallen benoemd, nadat betrokkenen zelf hadden aangegeven hiermee akkoord te zijn.’ De banden tussen Nederland en Turkije zijn sinds maart, toen een rel ontstond omdat een Turkse minister niet mocht speechen in Rotterdam, dusdanig bekoeld dat de Nederlandse ambassadeur niet welkom is in Ankara. Dat zorgt voor een stroef contact, ook als het gaat om de vastzittende Nederlanders.
De Amsterdammer Selattin reisde halverwege juli met zijn gezin voor een vakantie naar zijn geboorteland en werd op het vliegveld van Istanbul aangehouden. De aanklacht, zo blijkt uit de processen-verbaal: het beledigen van president Erdogan op sociale media. Na een dag werd hij vrijgelaten, maar hij mag Turkije niet uit tot zijn zaak voor de rechter is geweest. Zijn gezin is terug in Nederland en heeft twee maanden later geen idee wanneer zijn landarrest wordt opgeheven en hij zich weer bij hen kan voegen. Selattin werd tijdens zijn verhoor gevraagd naar banden met de omstreden prediker Fethullah Gülen, wiens beweging achter de mislukte couppoging van vorig jaar juli zou zitten. Zelf ontkent hij enige betrokkenheid bij deze beweging, ook is hij geen lid van de oppositiepartij chp – een ander verwijt.
Een vrouw uit Arnhem kreeg afgelopen zomer na een bezoek aan Turkije met haar kind ook een uitreisverbod, omdat ze aanhanger van Gülen zou zijn. De vrouw vermoedt dat haar ex-man haar uit wraak heeft aangegeven, want ze heeft niks met Gülen te maken. Deze willekeur zorgt voor onrust onder Turkse Nederlanders. Nederlanders die sympathiseren met de Gülen-beweging mijden Turkije al sinds de coup, maar ook in progressieve kringen denkt men goed na of een bezoek aan Turkije verstandig is. Een kritisch bericht over Erdogan liken of delen op sociale media kan al genoeg zijn om in de problemen te komen. Op een Facebook-pagina voor Turkse Nederlanders (The NewTurks) circuleert sinds kort een oproep: ‘We horen steeds vaker dat Turkse Nederlanders worden vastgehouden op luchthavens in Turkije. Stuur ons een bericht over de problemen die je hebt gehad. Dit kan ook anoniem.’
‘Turkije is aan het intimideren: we houden je in de gaten en als we willen pakken we je’, stelt Tayfun Balcik. Hij is historicus en gespecialiseerd in de moderne geschiedenis van Turkije. ‘De vrijheid om te gaan en staan waar je wil wordt je ontnomen. Veel mensen twijfelen of ze nog wel naar Turkije kunnen reizen. Bij Ebru Umar was de verontwaardiging groot, maar bij de mensen die nu het land niet uit kunnen is dat veel minder. Nederland ziet het niet als een Nederlands probleem, terwijl het toch om Nederlanders gaat.’
De repressie werkt, vindt Meltem Kaya, die namens d66 in de Amsterdamse gemeenteraad zit. Ze wil haar zieke oma in Turkije bezoeken, met wie ze een hechte band heeft. Als kleuter werd ze door haar verzorgd toen haar vader naar Nederland moest vluchten vanwege de militaire dictatuur. Maar ook Kaya is aangegeven nadat er in de Volkskrant een opiniestuk van haar verscheen met de kop ‘Turkse Nederlanders, laat je niet uitspelen’, waarin ze wijst op de vrijheden in Nederland en de problemen in Turkije.
‘Het gekke is: ik weet niet zeker of ik problemen krijg als ik afreis’, zegt Kaya. ‘Moet ik gaan? Die vraag stel ik mezelf geregeld, want ik wil me niet laten beknotten in mijn vrijheid. Aan de andere kant heb ik ook geen zin om in de gevangenis te belanden.’ Maar problemen of niet, Kaya neemt geen woord terug over Erdogan – ‘dat wil hij juist’. ‘Ik heb vrienden hier in Nederland die in het openbaar niks meer over het huidige Turkije zeggen omdat ze bang zijn dat ze moeilijkheden krijgen. Op sociale media houden ze zich al helemaal koest. Maar ik ben politica, ik moet me uitspreken over vrijheden. Die keuze heb ik bewust gemaakt, ondanks de gevolgen. Daar komt bij: je geeft die autoritaire machthebber gelijk als je niks zegt.’
Journaliste Fadime Demir (ntr en NRC) deed aangifte nadat een oud-schoolgenoot uit Zaandam liet weten haar aan te geven bij de Turkse inlichtingendienst. Maar tegen de ‘klikkers’ is weinig te doen, zo blijkt. De politie in Amsterdam stelde in een brief dat er ‘geen sprake is van strafbare bedreiging’. ‘De vrees die u beschrijft voor aanhouding door de Turkse autoriteiten, omdat uw naam kan worden doorgegeven aan dat land, kan namelijk niet worden aangemerkt als een misdrijf.’
Demir had op Facebook gesteld dat ‘je persoonlijk wordt aangevallen als je je eigen mening geeft’ over Turkije. Dat ging veel te ver, vond de oud-schoolgenoot. ‘Hierbij wil ik zeggen dat ik haar berichten doorstuur naar de Turkse inlichtingen en hoop dat ze gepakt wordt als ze op vakantie gaat’, reageerde hij. ‘Je moet ophouden met je leugens en anti-Turks. Als je niet mee eens bent houdt dat voor je zelf. Ga niet net of doen of je zielig bent.’ Ze heeft een bezoek aan haar vader in haar Turkse geboortedorp uitgesteld.
Het kan voor sommige mensen een oplossing zijn om afstand te doen van de Turkse nationaliteit. Ook Kaya onderzoekt dat. ‘Een vriendin wil ook van haar Turkse paspoort af en we kijken samen wat de mogelijkheden zijn. Turkije straft de eigen onderdanen harder en makkelijker.’
Turkse Nederlanders kunnen in tegenstelling tot bijvoorbeeld Marokkaanse Nederlanders afstand doen van de nationaliteit van hun vaderland. Veel mannen doen het om onder de dienstplicht uit te komen. Het probleem is alleen dat Turkije kan tegenwerken. Bij personen tegen wie bijvoorbeeld een zaak loopt, is het een stuk moeilijker; Turkije wil diegenen eerst berechten en traineert de boel.
Tayfun Balcik heeft vorig jaar juist zijn dienstplicht afgekocht en is niet van plan zijn dubbele nationaliteit op te geven. ‘Ik heb ook een hang naar Turkije, en dat heeft alles te maken met de politieke situatie in Nederland. In Nederland heerst ook een klimaat van: als het je niet zint, ga je maar naar je eigen land. Als ik hier weg moet, kan ik naar Turkije en dat vind ik een prettige gedachte. Daar ben ik toch gewoon Turk onder Turken. Daar word ik niet afgerekend op mijn afkomst.’
En ik? De sussende woorden van mijn tante op de dag van mijn ooms dood helpen weinig. Ondanks het verdriet om de dood van haar man zei ze door de telefoon: ‘Jongen, voel je niet schuldig. Het laatste wat we willen is dat je in de problemen komt.’ Maar ik voel me laf en stel mezelf nog geregeld de vraag: had ik niet gewoon moeten gaan? Ga ik ooit nog naar Turkije?
De naam van Selattin is gefingeerd om zijn privacy te beschermen