Op het eiland Samoa voltrok zich in december, nog voordat de wereld ooit had gehoord van Covid-19, een dodelijke virusuitbraak. 83 mensen stierven er aan de mazelen, op een bevolking ter grootte van de stad Almere. Het merendeel was jonger dan vier jaar. Om te begrijpen hoe dat kon gebeuren in toch behoorlijk moderne tijden moeten we een jaar terug, toen twee verpleegkundigen een fatale fout maakten bij het prepareren van een mazelenvaccin. Ze lengden het vaccinpoeder niet aan met water, zoals het hoort, maar met een verdovingsmiddel dat over datum was. Twee baby’s stierven.
De impact was enorm. De antivaxx-beweging op Samoa kreeg vleugels, onder meer door een constante stroom berichten van een handjevol influencers op sociale media. Ouders durfden hun kinderen niet meer te laten inenten en de vaccinatiegraad stortte in van 74 naar 31 procent. Op omliggende eilanden bleef het percentage gewoon liggen op 99 en was die ene besmette toerist uit Nieuw-Zeeland nooit een probleem geweest, maar op Samoa viel het mazelenvirus als een lucifer in een droge hooiberg. Zo leidde de tragische dood van twee baby’s en de angst die dat ontketende tot een veelvoud aan doden, die medisch gezien eenvoudig voorkomen hadden kunnen worden.
Wat zich op Samoa voltrok, echoot de waarschuwing van viroloog Jaap Goudsmit in Zomergasten dit jaar. Haast is geboden bij het ontwikkelen van een vaccin – iedereen wil terug naar het oude normaal – maar je kunt je geen fout permitteren. Dat laatste geldt ook voor de journalistiek. Niet alleen bij het rivm staan mensen steeds vaker op de stoep, ook gevestigde nieuwsredacties liggen onder vuur. ‘Ik vrees er soms voor dat wij een soort tweede Malieveld worden’, zegt nos-hoofdredacteur Marcel Gelauff in reactie op ons onderzoek naar hoe complotten zich het afgelopen half jaar als een pandemie verspreidden op sociale media. De curve van het aantal spookverhalen over dat onderwerp op sociale media liep parallel aan het stijgende aantal coronabesmettingen.
Complotten kruipen in het informatievacuüm dat journalisten, politici en wetenschappers normaal gesproken moeten vullen. Tegenover angst en emotie zetten zij, als het goed is, feitelijke verhalen die uitleggen, duiden of richting geven. Maar in pandemische tijden, met slechts ‘vijftig procent van de kennis’, is elk feitelijk verhaal per definitie onbevredigend. Zeker tegenover toenemend ongeduld van mensen die hun levens tot stilstand zien komen vanwege een abstract gevaar.
Hoe moet dat straks als er een vaccin is? Het vertrouwen in bestaande instituties mag dan niet verder gekrompen zijn, maar boos worden op mensen die vluchten in schijnrealiteiten heeft geen zin. Het enige wat journalisten, politici en wetenschappers kunnen doen is zichzelf constant afvragen: ben ik transparant genoeg? Leg ik duidelijk genoeg uit en laat ik genoeg perspectieven toe? De harde kern van complotdenkers zul je daarmee nooit overtuigen, maar transparantie, het uitleggen van dilemma’s en meerstemmigheid kan de grotere groep twijfelende omstanders wel over de streep trekken. Zij staan niet op de stoep bij de nos te schreeuwen, maar herkennen het gevoel van onzekerheid. In de complotleuzen met uitroeptekens schuilen vraagtekens die bij sommigen wel degelijk weggenomen kunnen worden.
Ze wegschuiven als woedende minderheid zal in ieder geval niet helpen in tijden van een pandemie. Op dit moment wil dertien procent van de Nederlanders zich niet laten vaccineren zodra er een coronavaccin is. Nog eens zestien procent twijfelt, blijkt uit een ipsos-peiling. ‘De grootste zorg van de weigeraars en twijfelaars: de vaccinveiligheid’, schrijft wetenschapsjournalist Jop de Vrieze deze week in De Groene.
Het percentage van wantrouwigen ligt vooralsnog lager dan op Samoa, maar mag absoluut niet verder toenemen. De mensen op Samoa keerden pas massaal terug naar de verpleegkundigen voor een prik nadat er tientallen onnodige slachtoffers waren gevallen. Die prijs was torenhoog en dreigt nu weer: één fout en het vertrouwen is weg, met alle gevolgen van dien. Behoedzaamheid en zelfkritiek waren zelden zo belangrijk.