‘We komen er eindelijk achter dat energiepolitiek ook buitenland- en veiligheidspolitiek is.’ Aan het woord is vvd-Kamerlid Han ten Broeke. Tegenover nieuwssite Nu.nl laten hij en andere politici weten dat de Russische agressie in Oekraïne niet zonder consequenties mag blijven – óók als het om de gasimport gaat. ‘We moeten heel snel onafhankelijk worden’, waarschuwt hij. Wijze woorden, want Nederland zit klem. Enerzijds is er verontwaardiging over het brute optreden van Poetins militairen. Anderzijds is er de hechte band met de energiesector waarmee datzelfde leger gefinancierd wordt.
Er is één probleem. De uitspraken van Ten Broeke zijn bijna acht jaar oud. Kort daarvoor hebben door Rusland gesteunde rebellen een vanaf Schiphol opgestegen Boeing met vluchtnummer MH17 uit de lucht geschoten. Geen van de bijna driehonderd inzittenden overleeft het. Wie denkt dat dit drama de druppel is, komt bedrogen uit. Minder dan een jaar later klinken al weer heel andere geluiden in Den Haag. ‘Ik heb behoefte aan een goede relatie met Rusland’, stelt vvd-minister Henk Kamp van Economische Zaken. ‘En ik denk dat de goede gasrelatie zoals die de afgelopen tientallen jaren heeft bestaan, zal blijven bestaan.’
Herhaalt de geschiedenis zich? Sinds Rusland frontaal de aanval opende op zijn buurland steunt ook Nederland zware sancties en levert het wapens. Tegelijkertijd groeit de angst voor mogelijke tegenmaatregelen vanuit het Kremlin. In economisch opzicht is het grootste land ter wereld een dwerg. Het Russische bbp is kleiner dan dat van de Benelux. Toch heeft de Europese Unie Poetin nodig. Vanwege zijn olie, graan, steenkolen – maar bovenal zijn gas.
Bijna veertig procent van de Europese gasimport komt uit Rusland. Voor Nederland is dat ruim een kwart, blijkt uit cijfers van Eurostat. Dit wreekt zich nu die fossiele brandstof schaars is. Een jaar geleden kostte gas slechts zestien euro per megawattuur. Afgelopen week was dat meer dan het twaalfvoudige. Huishoudens zien hun energierekening dit jaar gemiddeld met zeker duizend euro stijgen. Daar kan de korting op de energiebelasting van enkele honderden euro’s niet tegenop. Dat belooft wat voor als Rusland besluit de gaskraan dicht te draaien.
Het is deze strategische afhankelijkheid waaraan Poetin veel van zijn internationale invloed ontleent. In Groot-Brittannië wordt smalend van ‘Londongrad’ gesproken, vanwege de vele oligarchen die met hun diepe zakken, vastgoed en politieke donaties hun stempel drukken op de hoofdstad. Pas nu alles en iedereen in Nederland zich distantieert van Rusland wordt duidelijk dat er ook zoiets bestaat als ‘Hollandgrad’. Dat strekt zich uit van het kantoor van het Russische staatsgasbedrijf Gazprom aan het Amsterdamse Museumplein, tot de 120 gemeenten die hun zwembaden en sporthallen verwarmen met gas van Gazprom. De Hermitage in Amsterdam verbreekt de banden met het gelijknamige museum in Sint-Petersburg. Gasunie ‘bevriest’ de relaties met Gazprom. Trustkantoren en advocaten op de Zuidas beloven zich te ontdoen van hun Russische klanten en brievenbusfirma’s. Ondertussen wees lobbyclub Energie-Nederland haar Russische leden Gazprom en Wingas de deur.
Het lijken stuk voor stuk sympathieke maatregelen, maar het toont ook dat de Russen tot aan de invasie van Oekraïne geen strobreed in de weg gelegd werd. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Is Nederland naïef geweest, of zette het welbewust de deur open voor de lange arm van Moskou?
‘Nederland heeft dankzij het rijkelijk aanwezige Groningse gas decennialang in een buitengewoon comfortabele leunstoel gezeten’, zegt Lucia van Geuns, als energiedeskundige verbonden aan het Haagse Centrum voor Strategische Studies (hcss). ‘De bomen groeiden tot in de hemel. Dan let je op een gegeven moment niet meer zo goed op.’ Ze spreekt van een opeenstapeling van beslissingen ‘die in de tijd helemaal niet zo onredelijk waren’. De kern van het probleem is volgens haar de Nederlandse weigering om geopolitiek te denken. ‘We zijn vergeten dat er behalve prijs ook zoiets is als leveringszekerheid.’
Aan kritische rapporten – van Van Geuns’ eigen hcss, tno, maar ook ciep (Clingendael Internationaal Energie Programma), de Mijnraad en GasTerra – geen gebrek. Toch lijkt het of Nederland sinds de eeuwwisseling in twee gescheiden werelden leeft. De politiek wordt steeds kritischer over president Poetin. Maar de economische afhankelijkheid neemt elk jaar toe. Een blik op de cijfers van de gasimporten uit Rusland maakt dat pijnlijk duidelijk. Ondanks het groeiende ongemak toont die grafiek een onverstoorbaar stijgende lijn.
Het begint allemaal met de gasrotondestrategie. Doel is om Nederland, ook als in de toekomst het Groningse gas op raakt, een onmisbaar knooppunt te laten blijven voor de gasstromen in Noordwest-Europa. Dat gebeurt met behulp van een uitgebreid stelsel van pijpleidingen, ondergrondse gasopslag en een handelsbeurs. Hoewel de Algemene Rekenkamer sceptisch is over het nut zullen opeenvolgende kabinetten er een slordige tien miljard euro in pompen.
Een prominente rol is weggelegd voor Gazprom. In 2002 is al samen met de Russen een heuse ‘energie-universiteit’ opgestart. ‘Wat Harvard is voor de business-opleidingen in Europa moet Groningen worden voor het gas-en energiemanagement’, jubelt een woordvoerder. De door Poetin opnieuw genationaliseerde gasreus zal ook een van de ondergrondse bergingen voor een groot deel vullen. En hoewel Rusland ook dan reeds de gaskraan gebruikt om voormalige sovjetlanden in het gareel te houden, neemt Gasunie een belang van negen procent in het eerste Nord Stream-project. Met die directe pijpleiding tussen Rusland en Duitsland wordt Oekraïne buiten spel gezet.
Toch levert Nederland zich met de gasrotonde niet bewust uit aan het Kremlin, benadrukt Van Geuns: ‘Vergeet niet dat de gedachte toen was dat we nog heel lang Gronings gas zouden hebben.’ Coby van der Linde, directeur van het ciep, sluit zich daarbij aan: ‘Het was juist de bedoeling om meerdere gasstromen uit verschillende regio’s te creëren. Toenmalig minister Maria van der Hoeven wilde ook een pijpleiding vanuit Noorwegen. Dat lukte niet, maar er kwam wel een terminal voor vloeibaar gas uit landen als Qatar en Nigeria. Door de hogere prijs van dit liquid natural gas is daar helaas minder gebruik van gemaakt dan verwacht.’
Even lijkt dat te veranderen in 2014, als Rusland de Krim inlijft en de ramp met de MH17 plaatsvindt. Maar in 2015 sluit Shell zich aan bij het nog aan te leggen Nord Stream 2 – een belang dat afgelopen week werd afgestoten. In Brussel keert Nederland zich tegen plannen voor een energie-unie, waarmee de Europese Commissie minder op Poetin hoopt te gaan leunen.
De Europese import van Russisch gas neemt alleen maar verder toe. Gaat het in 2014 nog om een slordige 140 miljard kuub, vijf jaar later is dat gestegen naar 200 miljard kuub. Dat heeft alles te maken met de trillende grond in Groningen. Onder druk van woedende bewoners die hun huizen zien verzakken, gaat de Nederlandse regering na lang aarzelen overstag. Sinds de ontdekking van het Groningse gasveld in 1959 is er 417 miljard euro naar de schatkist gevloeid. Van die enorme voorraad is nog een kwart over.
Op dat moment begaat de regering, in de context van de huidige Europese inrichting van de gasmarkt, een fatale vergissing. De fout is niet dat zij de fossiele voorraden in de grond laat zitten. Het is dat zij voor de toekomstige gasvoorziening volledig op de vrije markt vertrouwt. ‘Als je de markt laat kiezen, wordt het automatisch de goedkoopste aanbieder’, legt Coby van der Linde van Clingendael uit. Ze wijst erop dat Nederland, anders dan omliggende landen en Azië, steeds minder langetermijncontracten afsluit. Ook had de overheid à la Frankrijk of Italië eerder regels moeten invoeren zodat de gasbergingen in Norg (Drenthe), Grijpskerk (Groningen) en Bergermeer (Noord-Holland) aan het begin van de winter vol zitten. Van der Linde: ‘Zodra Nederland netto-importeur werd, had er een beleid opgetuigd moeten worden om te zorgen voor voorzieningszekerheid. Maar nee, de hoop was dat marktwerking vanzelf voor diversificatie zou zorgen. In plaats daarvan is het omgekeerde gebeurd: concentratie.’ Lees: Nederland heeft Poetin nóg harder nodig.
De coronacrisis heeft meedogenloos de achilleshiel van de westerse economieën getoond. Alles draait om efficiëntie. Just in time-productieketens omspannen de hele aardbol. De publieke sector is afgeslankt en huishoudens, banken en bedrijven combineren torenhoge schulden met magere reserves. In zijn boek Een land van kleine buffers beschrijft econoom en Groene-columnist Dirk Bezemer hoe Nederland hierin uitblinkt. Helaas is het systeem dat hij het ‘kleine-bufferkapitalisme’ noemt extreem kwetsbaar. Eén virusuitbraak in een Chinese haven, en westerse winkels kampen met lege schappen.
Hoe gevaarlijk de keuze voor winstmaximalisatie boven economische weerbaarheid is, blijkt opnieuw in de Oekraïne-crisis. Nederland heeft zich chantabel gemaakt door te kiezen voor goedkoop Russisch gas. De afkeer van buffers toont zich zelfs letterlijk: de gasbergingen blijken grotendeels leeg.
Wat d66-minister Rob Jetten voor Klimaat en Energie betreft is dat verleden tijd. Hij wil de Europese import van Russisch gas en olie terugdringen, liet hij vorige week weten. Dan moet hij wel zien af te rekenen met de hardnekkige overtuiging dat dit indruist tegen de Nederlandse financiële belangen. Want steunen op energie van Rusland blijkt niet alleen moreel verwerpelijk. Het dreigt nu ook de welvaart te ondermijnen.
Het goede nieuws is dat het probleem zich in de toekomst vanzelf oplost. Europa streeft naar een emissieloze economie in 2050. De uitdaging zit ’m in de tussenliggende jaren. Natuurlijk kan de energietransitie in een hogere versnelling, maar dan nog hebben de lidstaten naast zon en wind een tijdlang gas nodig.
Om aan de houdgreep van Poetin te ontsnappen, somt energiespecialist Van Geuns van hcss een reeks stappen op: leg grotere gasreserves aan, houd de Nederlandse gasproductie uit de kleine velden overeind en sluit langetermijncontracten af, juist ook voor niet-Russisch vloeibaar gas. Daarnaast kan de vraag omlaag door gebouwen te isoleren en van hybride warmtepompen te voorzien. En de Groningse gasvoorraad, moet dat zwaarbevochten besluit nou echt worden teruggedraaid? Van Geuns ziet het voorlopig liever niet té somber in: ‘Groningen is belangrijk als last resort, voor het geval de aanvoer uit Rusland langere tijd stil komt te staan. Dat is nu nog niet aan de orde. Stel je voor dat Rusland de export naar Europa werkelijk zou staken. Dan raakt Poetins oorlogskas snel leeg.’