Er was eens een meisje dat leefde in een kleine stad in Duitsland. Helga was zeven jaar oud toen de oorlog voorbij was. Ze had toen al dingen gezien en meegemaakt die andere mensen tot vertwijfeling zouden hebben gebracht. Vlucht, bommen, honger, angst, dood. Maar Helga wanhoopte niet, ze bleef hoopvol.
Vele jaren later, toen Helga Paris al lang een bekende fotografe was, schreef ze een tekst over deze tijd. Over haar jeugd in het Duitsland dat andere mensen veel leed had bezorgd; over het stadje Zossen bij Berlijn, dat door het sovjetleger was bevrijd. ‘Mijn zus wilde dat moeder zich met ons zou verdrinken’, herinnerde de fotografe Helga Paris zich in 1994 in deze tekst. ‘Dat was toen de Russen de schuilkelder binnendrongen. Ik was bang dat moeder haar smeekbede zou verhoren. Mijn zus was acht, ik zes. Verkrachten is, dacht ik, als ze de vrouwen de oorbellen uitrukken.’
Helga Paris’ Erinnerungen an Z. is een prachtige, magische tekst. Het is de autobiografische beschrijving van een vrouw van halverwege de vijftig, een paar jaar na de Duitse hereniging. Een vrouw die haar kinderlijke ik niet is vergeten, maar dat kind nog steeds serieus neemt. En Erinnerungen an Z. is meer: het is de zoektocht naar de eigen identiteit van een vrouw aan het eind van de twintigste eeuw. Het is de getuigenis van een mens die veel heeft gezien en over de gave beschikt om in magische foto’s vast te leggen wat ze heeft gezien en ontdekt. Een kunstenares.
Inmiddels is Helga Paris tachtig. Ze wordt door velen beschouwd als de artistiek briljante getuige van een tijd: geboren in het fascistische Duitsland, artistiek gegroeid in de socialistische ddr, oud geworden in het herenigde land. Er zijn niet veel mensen meer die kunnen getuigen van dit scala van vervulde en onvervulde verwachtingen, gestrande ideologieën en gebroken heilsbeloften. Helga Paris is een van hen. Het is een groot geluk dat uitgerekend deze vrouw met haar nauwgezette en toch nieuwsgierig-speelse blik fotografe werd. Dat ze in staat is met haar kunst de dingen, de verhalen op een volhardende en vriendelijke manier te doorgronden. En – bovenal – dat ze een andere, een uiterst geïnteresseerde kijk biedt op de ddr, die zich weliswaar Arbeiders- en Boerenstaat noemde, maar zijn vrije geesten hoogstens artistieke niches wilde toestaan.
Helga Paris is een van die mensen die het voor elkaar hebben gekregen om op een subversieve, zelfironische wijze zichzelf te blijven in een land dat veel energie besteedde aan het inpassen en aanpassen van zijn burgers. En zij is een vrouw tussen veel dominante mannen, die haar eigen artistieke taal vond en zich daarin steeds op een nieuwe manier wist te uiten. Haar foto’s zijn ook nu nog zo fascinerend omdat ze getuigen van een land dat een linkse utopie in de praktijk probeerde te brengen, maar faalde door zijn wantrouwen tegenover de eigen bevolking. Het meest geloofwaardig en interessant zijn kunstenaars als Helga Paris en de mensen die ze fotografeerde. In ieder geval geloofwaardiger dan de mensen die deden alsof ze wisten hoe het socialisme zou moeten ogen en aanvoelen.
Je ziet dat aan het feit dat Paris zichzelf steeds zo belangrijk heeft gevonden als haar kunst ten goede kwam. Haar leefomgeving was voor haar bijna altijd groot en ruim genoeg om als ontdekkingsterrein te dienen. Al die jaren tot de hereniging van de twee Duitslanden was er een echte politieke begrenzing – en al die jaren slaagde Paris erin om de bestaande grens artistiek op te rekken, zelfs te negeren.
Ze fotografeert haar buren, collega’s en vrienden, haar kinderen en hun vrienden. Ze fotografeert plaatsen als Zossen, Berlijn, Halle. Reisbestemmingen als Georgië, Bulgarije, later Rome en New York. Waarheen deze haar leven, haar werk ook voeren, ze gaat een directe relatie aan met de verschillende plaatsen en de mensen die er wonen.
‘Ik heb Halle gefotografeerd als een vreemde stad in een vreemd land’, zei ze ooit zelf over een van haar belangrijkste werken. Voor Häuser und Gesichter. Halle 1983-85 verkent Helga Paris in de jaren tachtig de Oost-Duitse stad Halle. Haar dochter Jenny studeert daar sieraaddesign, dus Paris heeft er een persoonlijk ankerpunt. Haar artistieke idee is echter om het land en de mensen daarin af te beelden in de traditie van documentaire-fotografen als Dorothea Lange, Walker Evans en Gordon Parks. Met dit oprechte werk komt Paris in de molens van de culturele bureaucratie terecht. Eerst wordt de presentatie van de foto’s verschoven, dan weer toegestaan; uiteindelijk moet de al kant-en-klare tentoonstelling weer worden afgebroken. Haar foto’s krijgt de kunstenares ternauwernood terug.
Pas na de val van de Muur zal dit werk als boek verschijnen onder de titel Diva in Grau. De ontvangst van deze voorstelling van de oude stad aan de rivier de Saale was tegen die tijd al ingrijpend veranderd. Terwijl paranoïde partijfunctionarissen in de jaren tachtig nog hadden verondersteld dat Paris met de afbeeldingen van de realiteit niets minder beoogde dan de staat te ondermijnen, was er in de jaren negentig vooral verbazing. Wie in de ddr opgroeide, heeft een blik die minder snel blijft hangen bij de bouwvallige huizen, de weinige auto’s, de lege etalages. Ja, natuurlijk is Diva in Grau een gruwelijk mooi document van Oost-Duitse grote steden.
Daarin zien we zeker niet alleen huizen en verval, maar vooral mensen die daar hebben gewoond. We kijken naar indrukwekkende, expressieve gezichten. De inwoners van Halle zijn vol waardigheid en nieuwsgierigheid, soms afwijzing, dan weer interesse. Er is hoop en koppigheid. Oud en jong, pijn en levenslust, mysterie en openheid. In één woord: leven. Je kunt de band met de fotografe aan deze mensen zien. Ze kijken ons vanaf het beeldvlak aan. Ze kijken naar ons hier en nu vanuit een vervlogen tijd, vanuit een land dat ten onder is gegaan. Het licht is schilderachtig, de beeldopbouw heeft een compositorische strengheid. Het zijn zorgvuldig maar technisch ongecompliceerd geproduceerde foto’s. Het zijn foto’s die lijken op flessenpost. Het zijn: mensen. Deze warme aandacht maakt de foto’s van Helga Paris zo bijzonder. Fotografie is iets universeels, wat pas door de toeschouwers en hun ervaring politiek wordt.
Anja Maier (1965) is journalist en schrijver. Ze werkt als politiek verslaggever van de Berlijnse krant Die Tageszeitung. Ze is geboren en getogen in Oost-Berlijn.
Vertaling: Thea Wieteler