De ene buurman kwam als een geraamte lopend uit Amersfoort. Zijn joodse bovenbuur had overleefd dankzij ‘gemengd huwelijk’ maar de schade bleef. Op ons plein waren ‘moffenhoeren’ onder gejuich mishandeld, geschoren en met menie van hakenkruis voorzien. ‘Het zijn de besten niet die dat doen’, zei mijn geschokte vader.

Lang niet iedereen haalde de Canadezen binnen. Een kwart van de bevolking was als gevangene of dwangarbeider in Duitsland of Polen en moest zien terug te keren naar huis, als dat er nog was; en naar de hunnen, als die er nog waren. Toen Beppie Bosboom uit Birkenau bij Amsterdams CS aankwam, herkende iemand haar stomtoevallig en wist waar haar zus woonde. Die zat ook ’s nachts voor het raam, wachtend op alle weggehaalde gezinsleden. Beppie bleef de enige die terugkwam. Volksvrouw met hetzelfde verhaal als Durlacher en Primo Levi. Eva Roselaar naaide voor haar onderduik trouwjaponnen voor de Duitsers – leuk werk, zegt ze tot mijn verbazing – ik heb het dan ook verkeerd verstaan: rouwjaponnen. Zij vond helemaal niemand meer terug, kreeg van de ‘beheerders’ van haar mans piano te horen: ‘Verrek, ben jij niet vergast’, en kreeg het instrument niet terug. Onontwarbaar mengsel van onbegrensde vreugde (‘heel de wereld zoop en naaide’), onwaarschijnlijke bot- en slechtheid en niet verwoordbare rouw.

Dat ik Yvonne, Beppie en Eva kan citeren dank ik aan Na de bevrijding, de ntr-reeks vol beelden en verhalen over ‘hoe de oorlog is verdwenen’ en wat erna kwam. Dat de eerste afleveringen me inderdaad tot Vromans ‘wenen’ brengen zal met leeftijd en eigen geschiedenis van doen hebben; maar dat het een indrukwekkend tv-document is staat buiten kijf. Veel bijzonder en vaak onbekend archiefmateriaal. Korte quotes van min of meer bekende Nederlanders als Ellen Vogel en Hofland. Langere interviews met onbekende, indrukwekkende getuigen als kampoverlevers, Engelandvaarders, dwangarbeiders, arme ajc’ers, rijke padvinders, nsb’ers, hun kampbewaarders, soldaten in Indië, enzovoort. Hun oorlogservaring was steeds de opmaat voor wat daarna kwam aan hemel, hel, verwachting, inlossing, teleurstelling. Zij illustreren de hoofdlijn van het gesproken commentaar met eigen lotgevallen en maken die daarmee invoelbaar.

Thuiskeer, vergelding, verloren jeugd, de hoop op totale verandering, Koude Oorlog, koloniale oorlog, Wederopbouw vormen de zeven hoofdstukken van een bekend en tegelijk onbekend verhaal. Sommige afleveringen zijn dwingender dan andere, wat met thematiek en gevonden getuigen van doen heeft. Maar het is een standaardwerk in de tv-geschiedschrijving waar hooguit in details op af te dingen valt. In de Nijmeegse Vereeniging werden in ’44 en ’45 grote dansavonden georganiseerd. Toegang voor Nijmeegse meisjes en geallieerde militairen. Nijmeegse jongens, door ontbering toch al onaantrekkelijker, verbeten zich thuis. Klein leed. Maarten Zevenbergen had een staking van landarbeiders georganiseerd, ontsnapte als dwangarbeider in Duitsland maar kwam in een strafkamp en veranderde van karakter: de bereidheid bewakers te gehoorzamen en mensen voor je ogen dood te laten slaan – het is een vernedering die je nooit kwijtraakt. Groot leed. Toch zijn de hoogbejaarde Maarten en Beppie sterk en in zekere zin gelukkig.

Meerdere regisseurs en researchers, Marja Ros (eindredactie), Na de bevrijding, NTR, zeven delen, vanaf 31 januari, Nederland 2. De proloog van Suzanne Raes, Jong en bevrijd (Andere Tijden), te zien op Uitzending gemist

beeld: NTR still