Een provocerende stelling, om twee redenen. Het World Economic Forum in januari had als thema de ‘Vierde technologische revolutie’. Organisator Klaus Schwab stelde dat ‘de snelheid van de huidige doorbraken nog nooit vertoond is’. Gordon gaat dus lijnrecht in tegen Schwab, Bill Gates en andere tech-goeroes en de consensus binnen de zakenelite die in Davos confereerde.
Maar Gordons idee is ook prikkelend omdat het niet strookt met onze alledaagse ervaring. Sinds de jaren negentig hebben ICT en sociale media ons leven net zo drastisch veranderd als de invoering van de fabriek in de achttiende eeuw. Thuiswerken of vergaderen via Skype en Google was in de jaren tachtig onmogelijk. Schrijven werd mailen, bijpraten doe je niet meer bij een kop koffie maar op Facebook en vluchtelingen in Turkije kennen de laatste EU-regels eerder dan wij. Gordon noemt de innovaties van de laatste dertig jaar niet revolutionair, maar evolutionair. Waarom voelt het dan toch als een revolutie?
Van de specialisten begrijp ik dat er wel wat af te dingen valt op Gordons visie. Zijn boek wordt academisch al druk becommentarieerd. Maar voorzover zijn cijfers kloppen – de productiviteit blijft al decennia achter – en onze ervaring ook, is er maar één conclusie mogelijk. We hebben een reeks levensveranderende innovaties meegemaakt die onze economie niet vooruit helpen, althans, niet volgens de maatstaf van bbp-groei. Op zichzelf is dat niet nieuw. Economen hadden het dertig jaar geleden al over de productiviteitsparadox van ICT. ‘Overal zien we de computer terug, behalve in de productiviteitscijfers’, zei Nobelprijswinnaar Robert Solow in 1987.
Misschien kijken we op de verkeerde plek. Denk aan The Time Machine van H.G. Wells. In een verre toekomst vinden we een paradijs waarin elfachtige Eloi een verfijnd leven leiden. Dit kunnen zij doen dankzij de ondergrondse arbeid van de brute Morlocks. Een gedachte-experiment: we laten Gordon even los tussen de Eloi. Ik vermoed dat hij daar weinig productiviteitsgroei meet. Dat heeft twee redenen. De Eloi zijn elegant maar niet productief in materiële zin. En: Gordon ziet de Morlocks niet. Het echte werk zou buiten zijn cijfers vallen.
Terug naar 2016. Hoewel ICT ons misschien nauwelijks productiever heeft gemaakt, kunnen wij Europeanen en Amerikanen meer reizen, eten en spelen dan ooit tevoren. Rara hoe kan dat? Omdat we het meeste daarvan niet zelf in Europa en Amerika produceren – een beetje zoals de Eloi. We zijn erin geslaagd de vruchten van vooruitgang elders te genieten, in de vorm van goedkope importen uit China en metselaars, loodgieters en kindermeisjes uit Oost-Europa of Mexico.
Het verklaart waarom het lijkt dat welvaartstoename en ICT-groei hand in hand gaan, maar het verband met productiviteitsgroei toch niet gevonden wordt. Logisch: het is vooral de verdeling die veranderd is. We claimden de afgelopen decennia een toenemend deel van de vruchten van groei en innovatie elders. Door die herverdeling hebben we het, ondanks stagnerende groeicijfers, nog lang niet slecht.
Niet voor niets wordt Gordons boek over groeistagnatie nu al vergeleken met Thomas Piketty’s Kapitaal in de 21ste eeuw, dat juist over die toenemende ongelijkheid gaat. Ons financieel systeem vervult een spilfunctie in die wereldordening. Ons financieel systeem creëert en beheerst dollarstromen, waarmee we de producten van sweatshops in China en elders kochten. We kregen daardoor zonder innovaties toch goedkopere kleding en voedsel en meer gadgets dan ooit tevoren.
Dat blijft niet zo. China is geen sweatshop meer en de dollarhegemonie slijt. We zullen het binnenkort weer van echte innovatie moeten hebben. Lukt dat ons nog? Volgens Gordon niet, en ook Wells was pessimistisch op dit punt. In zijn dystopie hebben de Eloi tijdens hun evolutie aan intelligentie en productieve vaardigheden verloren wat ze aan elegantie wonnen.
Afgezien van die elegantie herkennen we ons daar uiteraard niet in. We hopen dat Gordon en Wells ernaast zitten. Maar dan moeten we de komende decennia wel het gelijk van Gates en Schwab aantonen. Het alternatief is niet aantrekkelijk: de Eloi eindigden als voer voor de Morlocks.