Rio de Janeiro – Toen Rafael Puetter werd opgepakt, zat het roze T-shirt dat hij bij zich droeg nog verfrommeld in zijn handen. Ook nadat de politie hem had geboeid, klemde hij het shirt – waarmee hij eerder op de avond pronkte als voorvechter van homorechten – stevig vast. Kort daarna trok een gewapende agent het roze shirt uit zijn handen. ‘De agent stopte het T-shirt voor mijn neus vol stenen’, vertelt Puetter. ‘Ik riep naar de omstanders: kijk wat hij doet, die stenen zijn niet van mij!’ Puetter werd in een bus geduwd en afgevoerd naar het bureau.
Dit gebeurde op woensdag 17 juli, een voor Braziliaanse begrippen frisse winterse avond. In de dure wijk Leblon in Rio de Janeiro verzamelden zich honderden demonstranten voor het appartement van Sergio Cabral, de gouverneur van de deelstaat Rio de Janeiro. Ze riepen om zijn aftreden. Cabral is het symbool geworden van corrupte politici in Brazilië. Dagelijks gebruikt hij een overheidshelikopter om de tien kilometer afstand naar zijn werk af te leggen. In het weekend vliegt hij ermee naar zijn buitenhuis. Alles opgeteld kost het de belastingbetaler 1,3 miljoen euro per jaar.
Zoals vrijwel iedere demonstratie die sinds juni plaatsvindt in Brazilië eindigde deze betoging met hevige confrontaties tussen demonstranten en politie. Met traangasbommen en rubberen kogels braken honderden agenten opnieuw een avond van protest.
O gigante acordou, de reus is ontwaakt, was een veelgebruikte hashtag op Twitter tijdens de protesten die Brazilië in juni wereldwijd voorpaginanieuws maakten. De hashtag verwijst naar het Braziliaanse volkslied en was tevens de slogan van een opmerkelijke reclame van whiskymerk Johnnie Walker in 2011: de beroemde Suikerbroodberg van Rio komt daarin tot leven en wandelt als een ontwaakte reus over het strand. Dat was precies hoe Rio eruitzag in juni. Tegen het goed gekozen decor van de Confederations Cup, een soort mini-WK voetbal, richtte het woedende volk zich eensgezind tegen de miljardenuitgaven die Brazilië doet aan grote sportevenementen – het WK voetbal in 2014, de Olympische Spelen in 2016 – terwijl miljoenen mensen in armoede leven. Publieke voorzieningen als gezondheidszorg en onderwijs blijven achter, corruptie woekert, de bureaucratie verlamt alles. Brazilië is de zevende economie ter wereld, maar de staat behandelt de armen als tweederangs burgers. Op papier is Brazilië een democratie, in de praktijk vertoont het land trekken van een bananenrepubliek.
Het was die bewuste woensdagavond niet de eerste keer dat Rafael Puetter (27) demonstreerde. Rafucko, zoals Puetter zich op internet noemt, een magere jongen met een smal gezicht, had de politie eerder gewelddadig en onrechtvaardig zien optreden en filmde die avond daarom met een smartphone. Ook lukte het hem stiekem opnamen te maken terwijl hij op de grond lag, wachtend tot de politie hem boeide. ‘Die beelden pleitten mij vrij’, zegt Puetter, die sindsdien voorzichtiger is tijdens demonstraties. ‘Ze laten zien dat ik de hele avond geen stenen in mijn shirt had, ook niet toen ik werd opgepakt.’
Rafael Puetter is filmmaker en satiricus. Op humoristische wijze neemt hij de autoriteiten op de hak, vraagt hij aandacht voor de absurditeit van het Braziliaanse politieke systeem of wil hij mensen simpelweg aan het denken zetten. Dat doet hij door filmpjes of door het maken van interventies ter plaatse. Zo besloot Rafucko als reactie op aanhoudende framing van grote, regeringsgezinde media dat alle demonstranten vandalen zijn, een speciale vândalo fitness, een vandalenfitness, te organiseren. Met bedekt gezicht gaf hij betogers een lesje in het ritmisch maken van bewegingen die iedere vandaal zou moeten oefenen, zoals het sierlijk uitstrekken van de arm – handig voor het gooien van stenen.
De avond van zijn arrestatie droeg Puetter roze. Hij is behalve voorvechter van een eerlijker politiek systeem ook al jaren homoactivist. Met een roze T-shirt als gezichtsbedekking ging hij verkleed als pink bloc, een satire op een groep in het zwart geklede anarchisten die zich prominent in de demonstraties mengen en zich black bloc noemen. Black bloc gebruikt vandalisme als tactiek om hun punt te maken. Zij geloven niet in een pacifistische aanpak. Zij vernielen kapitalistische symbolen uit protest tegen het systeem.
‘Er waren een paar duizend mensen en iedereen was in een opperbeste stemming’, recapituleert Puetter. ‘Ook toen de politie begon met het inzetten van een waterkanon reageerden de demonstranten nog met humor. Mensen begonnen in de waterstralen te dansen, net als met carnaval wanneer brandweerwagens water over de massa heen spuiten.’ De stemming sloeg om toen black bloc in beeld kwam, voor de politie vaak het moment om grof geschut in te zetten. Puetter vertelt: ‘Er werden barricades opgeworpen en de politie viel frontaal aan. Het was alsof er een oorlog uitbrak.’ De politie gebruikte naast waterkanonnen ook traangas en rubberen kogels. ‘Ik zag zelfs hoe een politieagent in burger een meisje met een pistool bedreigde.’ Kort daarop werd Puetter gearresteerd.
Rafucko is populair op internet. Na de arrestatie maakte hij een filmpje waarin hij precies vertelt wat er die avond gebeurde. Niet als een van de vele personages die hij met verve speelt, maar als zichzelf, bloedserieus. Later vertelt hij dat hij die avond het geluk had te worden opgewacht door advocaten. Hij kreeg direct juridische bijstand. De advocaten stonden te wachten voor het bureau.
Want niet alleen demonstranten mobiliseerden zich de afgelopen maanden. In de luwte van het tumult vormde zich onder meer een groepje advocaten in Rio de Janeiro die hun kennis en kunde besloten in te zetten om de rechten van demonstrerende burgers te beschermen. ‘Het politiegeweld was vanaf het begin zo extreem dat onze groep zich snel uitbreidde’, vertelt Marcelo Chalreo, voorzitter van de mensenrechtencommissie van de Ordem dos Advogadas do Brasil (oab), de Braziliaanse Orde van Advocaten, in zijn met oude rook doordrenkte kantoor in het centrum van Rio. ‘Bij iedere demonstratie verzamelt een aantal van ons zich voor de belangrijkste en meest nabije politiebureaus. Zo kunnen we monitoren wie er waar wordt binnengebracht en of de procedures correct worden nageleefd.’
En dat blijkt nodig. Veel demonstranten worden net als Puetter zonder wettelijke grondslag opgepakt. Er zijn nog vrijwel dagelijks betogingen in grote steden. Ze zijn klein, maar de politie treedt ze met toenemend geweld tegemoet. In de deelstaat Rio de Janeiro pakte de politie sinds juni honderden mensen op, al ontbreken precieze cijfers. Er zijn talloze getuigenissen van mensen die zonder duidelijke reden werden vastgezet. ‘De politie sprak in mijn geval van een bende die ik samen met vier anderen zou vormen’, licht Puetter toe. ‘Maar ik had de personen waarop zij doelden nooit eerder gezien.’
Het begon allemaal heel anders. De eerste demonstraties in juni – die zich richtten tegen de verhoging van de prijzen van het openbaar vervoer – waren klein en vreedzaam. Al gauw besloot de overheid dat het genoeg was en stuurde de politie erop af. Met bruut geweld probeerde ze de protesten in de kiem te smoren, met een averechts effect: miljoenen mensen gingen de straat op. Mensen waren boos, maar de sfeer was goed en gemoedelijk. Onvermoeibaar zongen de Braziliaanse demonstranten liederen, verbaasd elkaar in zulke groten getale te treffen op straat.
De grote media, innig verbonden met de heersende politieke elite en niet zo gek op links protest, noemden de betogers eerst vandalen. Nadat verscheidene journalisten van de volgzame mediaconglomeraten Globo en Folha gewond waren geraakt door rubberen kogels, kantelde de toon van de berichtgeving. Het was van korte duur. Nu worden demonstranten weer net zo weggezet als voorheen.
‘De overheid zet extreme middelen in’, zegt advocaat Chalreo. ‘Het politiegeweld is een effectief middel om onrust te zaaien en mensen angst aan te jagen, zodat ze niet meer de straat op durven. Demonstranten worden consequent gecriminaliseerd.’
Chalreo werkt ruim dertig jaar als mensenrechtenadvocaat. Hij signaleert dat conservatieve en reactionaire krachten de overhand krijgen in zowel de overheid als ook in verschillende media. ‘De repressie van burgers door de politie is niet nieuw in Brazilië, net zo min als het negeren of zelfs rechtvaardigen daarvan door de media’, zegt hij. ‘Gemarginaliseerde groepen zijn al jaren bekend met deze mate van geweld. Het verschil is dat nu de middenklasse ermee te maken krijgt en nog deinst de politie niet terug. Het zegt iets over de fragiele staat van democratie waarin wij verkeren.’
De structuur van het politieapparaat in Brazilië is een erfenis van de militaire dictatuur (1964-1985). Naast een civiele politie bestaat er bijna dertig jaar na de herinvoering van de democratie nog steeds een militaire politie. Iedere deelstaat maakt gebruik van beide. De militaire politie is verantwoordelijk voor het handhaven van de openbare orde en voor het bestrijden van criminaliteit. De civiele politie doet vooral (forensisch) onderzoek en speurwerk.
Verschillende elite-eenheden zijn bovendien belast met de verantwoordelijkheid voor gevaarlijke gebieden zoals door drugsbendes beheerste favela’s. Deze eenheden, waaronder de bope (spreek uit: boppie) en de Choque (sjokkie), hebben een notoire reputatie. Recent onderzoek wijst uit dat alleen in de deelstaat Rio de Janeiro (waar 7,5 procent van de bevolking woont) tussen 2001 en 2011 zeker tienduizend mensen zijn vermoord in confrontaties met de politie. Alle eenheden dragen zware wapens.
‘De militaire politie beschermt van oudsher de belangen van de overwegend blanke elite’, zegt Atila Roque, directeur van Amnesty Brazilië in het hoofdkantoor op een lommerrijk plein in Rio. ‘En dat terwijl het percentage zwarte mannen in de militaire politie hoger is dan bij welke andere politiedienst ook.’ Roque verklaart dat door de sterk geïnstitutionaliseerde cultuur van hiërarchie die in heel Brazilië aanwezig is. ‘Net als in Egypte is het volk hier meer vertegenwoordigd in de politiemacht dan in de politiek, maar toch leren ze de elite te dienen.’
Hoewel het debat over demilitarisering opnieuw oplaaide onder invloed van de protesten ligt een hervorming van de politiemacht niet in het verschiet. ‘Dat zou de enige oplossing zijn’, stelt Chalreo. ‘Brazilië heeft een nieuwe politiemacht nodig om zijn burgers te beschermen.’
Nadat Rafael Puetter door agenten was uitgemaakt voor vuile nicht en veel onvriendelijker anti-homoscheldwoorden had hij het geluk bij aankomst op het politiebureau Felipe Coelho te treffen. Deze jonge advocaat was door vrienden al gewaarschuwd dat Puetter onderweg was. ‘Rafael is populair op internet. Mensen kennen zijn naam, er vond een directe mobilisering van mensen plaats’, herinnert Coelho zich. ‘Omdat Rafael bewijs had, kon hij zichzelf verdedigen. Dat geldt lang niet voor iedereen.’
Felipe Coelho (29) werkt voor een ngo en houdt zich daarnaast al maanden minstens eenmaal per week vrijwillig op bij politiebureaus. Daar maakt hij afschuwelijke dingen mee. Hij zag hoe de politie een vrouw de kleren van haar lijf scheurde. Ook was hij getuige van de arrestatie van een straatjongen die zijn slaapplaats boende en daarvoor plastic flessen met schoonmaakmiddelen gebruikte. ‘De politie beschuldigde hem ervan molotovcocktails te gooien’, vertelt Coelho, ‘maar het waren plastic flessen. Die jongen zit nog steeds vast.’
Een keer zelfs werd Coelho zelf opgepakt, terwijl hij probeerde een minderjarige jongen te helpen die in het politiebureau door agenten met een wapenstok in elkaar werd geslagen. ‘Ik wilde hem verdedigen, maar de agenten lieten me er niet bij. Ze duwden me weg en spoten pepperspray in mijn gezicht.’ Coelho schold zijn belagers uit. ‘Dat vonden zij genoeg reden om mij te arresteren. Pas na een paar uur kwam ik weer vrij.’
Puetter en Coelho vertegenwoordigen een nieuw politiek engagement in Brazilië. Hoewel van een ‘ontwaakte reus’ al lang geen sprake meer is en de betogingen in intensiteit en omvang geen schaduw meer zijn van de protesten in juni, hebben ze een belangrijk effect gehad: een groeiend politiek bewustzijn. Dat is een groot goed in een land waar corruptie en nepotisme, wijdverbreid in de Braziliaanse politiek, het volk al decennia apathisch maken. Nadat in 1985 de democratie was hersteld, zuchtte Brazilië bovendien onder een slechte economie, een hoge inflatie en stijgende onveiligheid. Overleven was voor de massaal in armoede levende bevolking belangrijker dan aandacht vragen voor burgerrechten.
‘Hoewel sociaal oproer allerminst nieuw is hier hebben deze demonstraties op een andere manier echt impact’, zegt Atila Roque van Amnesty. ‘Niet alleen in maatregelen die direct zichtbaar zijn, maar het kritisch vermogen van mensen is aangewakkerd. Dat is niet meer zomaar omkeerbaar. Het is een realiteit die ook door de politiek niet kan worden genegeerd.’
De jonge advocaat Coelho, een echte carioca, zoals geboren en getogen inwoners van Rio de Janeiro heten, signaleert het ook: ‘Lange tijd was er weinig aandacht voor pleitbezorgers van mensenrechten. Dat verandert en de stad verandert mee.’ Hij blijft wel kritisch: ‘De staat schendt op grote schaal mensenrechten in Brazilië. Er is wel meer voor nodig dan drie maanden protesteren om dat te veranderen.’
Als voorbeeld noemt Coelho een wet die de deelstaat Rio de Janeiro recent invoerde die het gemaskerde demonstranten verplicht zich te identificeren. ‘Dat is precies een voorbeeld van hoe machthebbers hun macht op een verkeerde manier uitoefenen.’ Politieagenten plegen geweld en bedekken de naamplaatjes die hen zouden kunnen identificeren, demonstranten met een masker moeten dat vanaf nu wel. De wet is volgens Coelho bovendien ongrondwettelijk. ‘Daartegen moeten we in opstand blijven komen. De strijd is nog lang niet voorbij.’ De politiek reageert voorzichtig. Van de hervormingen die president Dilma Rousseff voorstelde, werden sommige direct door het congres afgeschoten, zoals het voorstel voor een grondwetgevende vergadering. Andere werden met een voor Brazilië ongekende voortvarendheid juist door datzelfde congres geloodst. Zo zullen olieopbrengsten in de toekomst ook ten gunste komen van gezondheidszorg en onderwijs. Corruptie is nu wettelijk een zware misdaad.
Op lokaal niveau beginnen zich de contouren van kleine verandering af te tekenen. De verhoging van de openbaar-vervoerprijzen, waar de protesten mee begonnen, is teruggedraaid. Een grote overwinning voor de demonstranten die nu weten dat mobilisatie effect kan hebben. In Rio knapt de overheid ineens publieke plekken op. Onveilige parken worden veilige en welkome groene oases in de drukte van de stad. De veel bekritiseerde privatisering van het belangrijkste voetbalstadion van Brazilië in Rio, het Maracanã, wordt heroverwogen en in de gemeenteraad zijn geheime stemmingen sinds kort verboden. De cultuur lijkt bovendien voorzichtig te veranderen. Voorheen beschouwden Brazilianen politiek als een saai en vooral zinloos onderwerp. Zij voelden zich niet vertegenwoordigd door de politiek. Nu praat een groeiende groep Brazilianen geanimeerd over hervormingen die in de maak zijn naar aanleiding van de demonstraties. ‘Mensen die geen idee hadden wat de gemeenteraadsleden eigenlijk doen, kampeerden daar in het kader van een bezetting nachtenlang voor de deur’, zegt Puetter trots.
De groep mensen die nu nog met regelmaat de straat op gaat, is niet representatief voor de bevolking. Bovendien is het de vraag of de goede wil van de overheid meer is dan kortstondig politiek opportunisme. In een land waar de heersende elite burgerrechten altijd ondergeschikt maakte aan economische belangen is een diepe verandering niet gauw gemaakt, zo waarschuwt mensenrechtenadvocaat Chalreo. ‘Ik ga al een tijdje mee. Als er al verandering plaatsvindt, dan gaat die heel langzaam.’
Rafael Puetter, satiricus van beroep, is niet cynisch te krijgen. Hij wilde lange tijd weg uit Brazilië, vanwege de ‘verstikkende apathie’ zoals hij het noemt, maar voelt zich herboren in de nieuwe dynamische omgeving die de demonstraties volgens hem creëerden. Bij iedere demonstratie is hij aanwezig. Zijn arrestatie was geen prettige ervaring, maar leverde hem wel bekendheid op. Hij heeft bovendien eindeloos veel materiaal om grappen over te maken, al is zijn protest in essentie serieus.
Ook Coelho signaleert een frisse wind die zijn werk als mensenrechtenadvocaat er leuker en effectiever op maakt. ‘Ja, er zijn veel diepgewortelde problemen, maar naar nu blijkt is verandering mogelijk en dat moeten we aanmoedigen’, zegt hij. ‘Het is belangrijk dat de protesten doorgaan. Ze vertegenwoordigen een veel grotere groep mensen dan de aantallen die daadwerkelijk de straat op gaan.’
Brazilië is in verandering. Optimisten zien een jonge democratie volwassen worden. Een puberend kind dat soms wel, soms niet het juiste pad volgt. De meer somber gestemden zien dat burgerrechten het nog steeds voortdurend afleggen tegen economisch gewin. ‘Brazilië is misschien een imperfecte democratie, maar het is er wel een’, zeg Atila Roque van Amnesty. De activistische advocaten Coelho en Chalreo zijn het niet met hem eens. Coelho noemt Brazilië een politiestaat, een dictatuur zelfs, maar zo ver wil Chalreo niet gaan. ‘Enorme groepen mensen doen in zekere zin mee omdat ze mogen stemmen’, zegt hij. ‘Maar meer ook niet. Brazilië is heel selectief over wie er echt mag meedoen op zijn feestje.’
Beeld 1: Antonio Lacerda / EPA / ANP
Beeld 2: Pilar Olivares / Reuters