‘Je gaat me toch niet als genuanceerd wegzetten hè?’

Het manifest van de Texaanse schutter in El Paso verraste toch. Niet om wat er nieuw aan was, maar juist om hoe bekend het inmiddels allemaal klonk: het diepe gevoel verliezer te zijn in een samenleving die niet meer zorgt maar veroordeelt. Of, om nog specifieker te zijn: niet meer zorgt voor witte burgers en de westerse cultuur die daarmee zou samenhangen. In de woorden van de schutter zelf: ‘Ik verdedig slechts mijn land tegen culturele en etnische vervanging die ons wordt opgelegd als een invasie. Amerika rot van binnenuit.’ Ook jonge mannen uit Nieuw-Zeeland, Australië en twee weken geleden nog Noorwegen lieten online manifesten en aankondigingen doorspekt met dezelfde complottheorieën en grieven achter, voor ze eropuit gingen om te schieten.

Voor wie zich op internet begeeft zijn dat soort tribaal-dystopische uitspraken niet nieuw. ‘Vaker dan voorheen worden uitspraken gedaan die geweld aanmoedigen en verheerlijken tegen met name moslims en de overheid’, schreef de aivd een jaar geleden al in haar rapport Rechts-extremisme in Nederland, een fenomeen in beweging. ‘Deze ontwikkelingen en de groeiende groep (kwetsbare) personen die in aanraking komt met gewelddadig rechts-extremistisch gedachtegoed baren wel zorgen. Ze creëren namelijk een klimaat waarin het risico dat (snel radicaliserende) rechts-extremistische eenlingen of kleine groepen geweld in zullen zetten om een statement te maken, groter is dan in het verleden.’

De 21-jarige schutter uit Texas is het extremistische topje van een ijsberg die al decennialang groeit maar de afgelopen jaren online tot wasdom kwam. De Groene Amsterdammer bracht samen met het Algemeen Dagblad en de Utrecht Data School het Nederlandse debat op Twitter en het sociale netwerk Gab in beeld om te onderzoeken hoe omvangrijk alternatief-rechts daar is – en hoe extreme ideeën via deze groep naar de mainstream reizen.

Voor dit artikel zijn bijna alle Nederlandse tweets van vier afzonderlijke peilmomenten sinds 2017 onderzocht om een netwerkanalyse te maken. In plaats van te kijken naar hoeveelheden volgers is de interactie tussen gebruikers geanalyseerd: hoe vaak worden gebruikers geretweet, geliked, krijgen ze reacties of reageren ze zelf – en op wie dan?

Daaruit blijkt dat alternatief-rechts Nederland op Twitter niet alleen de meest hechte groep vormt maar ook de meest dominante stem van heel Twitter heeft. 51 van de honderd meest zichtbare accounts op Twitter zijn alt-right of alt-light. Nog eens dertien van die honderd zijn rechts-conservatief en slechts vier accounts zijn links. Onder de overige accounts vallen de politie, een handjevol influencers en mediabedrijven zoals dagbladen, de nos en Nu.nl.

‘De alt-right-scene is een mozaïek van groeperingen. Waar ook nog hartstikke ouderwetse neonazi’s rondhuppelen maar ook veel gematigdere en juist democratische stemmen aanwezig zijn’, zegt universitair docent Jelle van Buuren, gespecialiseerd in inlichtingendiensten en extremisme. ‘Het handige aan die diversiteit is dat tal van groepen zich erin kunnen herkennen. En elkaar bedoeld en onbedoeld versterken en groot maken.’

‘Je gaat me toch niet als genuanceerd wegzetten hè? Ik haat nuance. Dat is voor gutmenschen’, zegt Mirjam in de keuken van haar Haarlemse grachtenappartement, terwijl ze koffie zet. De anonieme twitteraar heeft de afgelopen jaren in haar tweets zoveel losgelaten over haar woonplaats dat we haar adres konden achterhalen. Wat een gutmensch dan precies is? ‘Dat is een naïeveling die achter de mainstreammedia aan sukkelt.’ Nog niet zolang geleden was ze zelf zo’n mens: Volkskrant-lezer, lid van de pvda, tekstschrijver voor voormalig minister Ella Vogelaar en verkiesbaar voor de gemeenteraad namens de SP.

Maar toen kwam ze op Twitter. Daar had ze al jarenlang het slapende account @mirjam152, maar toen de vluchtelingencrisis van 2015 tot een hoogtepunt kwam, wilde ze meer weten dus logde ze in en begon ze met het volgen van mensen en videokanalen. Ze kwam uit bij YouTuber Paul Joseph Watson, die zich met veel haat verzet tegen feminisme, de islam en migratie. En die een pupil is van de in de Verenigde Staten bekende oproerkraaier en complotdenker Alex Jones, die inmiddels van bijna alle sociale-mediakanalen is verbannen. Ook vond ze The Post Online en Breitbart, de thuishaven van de Amerikaanse alt-right, en kwam ze in contact met Joost Niemöller. Die laatste was ooit een gerespecteerd journalist, maar is inmiddels de ongekroonde koning van alternatief-rechts in Nederland. ‘Naarmate ik hun theorieën las en al die artikelen die ik als krantenlezer of gemiddelde burgerlul nooit tot me kreeg, ontdekte ik wat ik allemaal nog niet wist.’

Toen ze haar verbazing en afschuw aangaande de berichtgeving over migratie en zittende politici begon te delen op Twitter, steeg haar populariteit pijlsnel. ‘Ik snapte er niets van. Ik zat zó op duizend volgers, daarna tweeduizend en toen steeg het door.’ Ze is zeer populair onder gelijkgestemden, en daarmee een voorbeeld van een van de vele rechtse influencers die ongekend populair zijn binnen Twitter.

‘Hier zit ik nooit’, zegt ze wijzend op de gezellige zitkamer. Veruit de meeste tijd brengt ze door in de aanpalende werkkamer, waar twee computerschermen oplichten en een indrukwekkende hoeveelheid boeken in kasten is weggestopt. Gevuld met opvallend veel literatuur over de holocaust, de islam en conservatieve werken die de ondergang van Europa voorspellen. Op het ene computerscherm werkt ze als opsporingsambtenaar voor een overheidsorganisatie, op het andere scherm mengt ze zich fanatiek in het publieke debat. ‘Mijn werkgever weet niet wat ik online allemaal vind. Om dat op schrift te zien… dat is voor veel mensen heel vreemd. Als ze erachter zouden komen raak ik mijn baan kwijt. En ik moet nog een paar jaar.’ Om die reden wil ze anoniem blijven.

Mirjam neemt inmiddels een sleutelpositie in op Twitter. Uit een uitvoerige analyse waarbij het Nederlandse twitterlandschap in kaart is gebracht, blijkt dat ze op plek drie staat als het gaat om de meest zichtbare Twitter-gebruikers. Op één staat Joost Niemöller en op de tweede plaats Telegraaf-journalist Wierd Duk. Zij zijn niet per se zo invloedrijk vanwege hun aantal volgers maar vanwege het aantal interacties dat zij hebben met anderen, het criterium waarop Twitter gebruikers afrekent.

Er bestaan geen afgesloten ruimtes op Twitter, maar wel groepen van mensen die tegen elkaar aan schuren en soms met elkaar verweven kunnen raken. De ‘filterbubbel’, die jarenlang in zwang was, bestaat dus niet. Liever spreken academici over ‘deelpublieken’. Niemand maakt online uitsluitend deel uit van één deelpubliek of heeft nooit contact met mensen uit andere groepen, maar ze zijn wel duidelijk in zo’n deelpubliek in te delen op basis van hun gedragingen.

Wie twittert het meest?

Uit de netwerkanalyse die ten grondslag ligt aan dit artikel blijkt dat het Nederlandse twitterdebat uiteenvalt in een aantal categorieën. Zo is er een substantiële groep mensen met een sterke interesse in politie- en voetbalberichten, een duidelijke groep van jonge influencers met een YouTube-account en een groep van hoofdzakelijk links-progressieve twitteraars en activisten. Zij cirkelen allemaal rond de meest centrale groep: de mainstream. Dit deelpubliek bestaat hoofdzakelijk uit in nieuws geïnteresseerde burgers, journalisten, politici en opiniemakers. De meeste kranten, media en mediapersoonlijkheden bevinden zich met hun Twitter-accounts ook hier.

De meest opvallende groep bevindt zich echter op enige afstand van de mainstream: de rechts-nationalistische burgers. Zij zijn in absolute aantallen kleiner dan de hoofdstroom maar ze zijn luider, en daardoor de zichtbaarste groep op Twitter.

Hoewel zij klagen dat ze niet gehoord worden door de publieke omroep, domineren ze het online platform. Helemaal vreemd is dat niet: een sociaal-mediabedrijf als Twitter heeft baat bij reuring, debat of, neutraler gesteld: interactie. Daarom beloont het platform vooral activiteit tussen zijn gebruikers. Wie ijverig om zich heen kletst en veel reacties ontlokt, wordt door het algoritme beloond door zichtbaarder te zijn voor alle andere gebruikers. De groep van boze rechts-nationalisten is de meest eensgezinde groep; ze retweeten, liken en reageren het meest op elkaar. Nieuwe gebruikers die aangeven geïnteresseerd te zijn in politiek krijgen daarom suggesties om personen uit deze groep te volgen.

Voor de Vlaamse cultuurwetenschapper Ico Maly is dat geen verrassing. ‘De kracht van alt-right schuilt niet zozeer in intellectuele vernieuwing. Het zwaartepunt van het succes ligt in het gebruik van nieuwe vormen en structuren om oude ideeën te lanceren’, schrijft hij in zijn boek Nieuw rechts. ‘Het succes van de metapolitieke strijd van alt-right is onlosmakelijk verbonden met het winstoogmerk en de interfaces van de mainstream digitale media.’

‘Je moet mij niet groter maken dan ik ben’, zei Joost Niemöller eerder dit jaar nog toen De Groene Amsterdammer met hem sprak over mh17-complotten. ‘Ik zit niet in de grote televisiejournaals, kom niet meer in de krant en niet meer op de radio.’ In 2013 beëindigde radio-omroep ncrv de samenwerking met hem nadat hij op zijn weblog de vraag had opgeworpen of zwarte mensen niet wezenlijk anders van karakter waren. ‘Bij zwarten is er meer werkloosheid, heel veel meer criminaliteit, minder gezinsstructuur, meer armoede. En er zijn nu wel gelijke rechten. Hoe zit dat?’ Na die opmerking verdween hij uit de mainstream om vervolgens nog een keer het grote nieuws te halen toen hij het opnam voor holocaustontkenner en antisemiet David Irving. Die hij in een tweet ‘een van de belangrijkste historici over WOII’ noemde.

Het opmerkelijke aan Niemöller is dat hij zich ooit in het hart van de Nederlandse journalistiek bevond. Hij werd genomineerd voor de AKO Literatuurprijs, was jarenlang politiek redacteur van HP/De Tijd en schreef voor De Groene Amsterdammer. Volgens hem zelf veranderde zijn denken aan het begin van deze eeuw. ‘Bij HP/De Tijd volgden we net als iedereen de Fortuyn-revolte, al werden wij er steeds vaker van beschuldigd dat we er te veel in meegingen. Dat deden we trouwens ook. Ik was een van de mensen die voor die koers koos.’

Met de opkomst van en moord op Fortuyn ontstond er een nieuw-rechts denken in Nederland dat dwars door oude sociaal-economische en sociaal-culturele breuklijnen heenliep. Gevraagd naar of hij is veranderd of dat het de media zijn, antwoordt hij zonder twijfel: ‘Ík ben veranderd. De media zijn hetzelfde gebleven en dat is precies het probleem.’ Aanhangers van die nieuwe ideologie vinden elkaar nu online. Uit de data-analyse blijkt niet alleen dat Joost Niemöller de belangrijkste rechtse twitteraar van Nederland is, maar ook dat het publiek om hem heen de afgelopen jaren groeide en nog altijd aan omvang wint.

‘Ook woedende mensen kunnen leven met democratie. Maar niet met genegeerd worden’, schreef Niemöller zelf al eens in 2011 op de rechts-nationalistische website De Dagelijkse Standaard, een van de populairste sites in de rechtse twittersfeer. De Leidse onderzoeker Jelle van Buuren ziet wel wat in die zelfanalyse. Volgens hem is de groep van rechts-nationalistische twitteraars inmiddels gaan lijken op wat we in Nederland ouderwets als een ‘zuil’ beschouwen. ‘Een groep van mensen met soortgelijke ideeën die vooral elkaar versterken, bevestigen en een aantal duidelijke leidersfiguren en politieke vertakkingen hebben. Dit is wat je de Nederlandse alt-right kunt noemen.’

Alt-right is een van origine Amerikaanse beweging die in de slipstream van de verkiezing van Donald Trump bekend werd, maar eigenlijk al lange tijd onder de oppervlakte broeide, ook in Nederland. In zijn boek Nieuw rechts benoemt de Vlaamse cultuurwetenschapper Ico Maly vier kenmerken van alt-right: allereerst ligt er een diepe afkeer van de Verlichting aan ten grondslag. Dat is terug te zien in kritiek op mensenrechten, universalisme en een zeer nauwe omschrijving van wat democratie is: de stem van de meerderheid moet regeren, ook als internationale verdragen of minderheden in de verdrukking komen. Daarnaast is er binnen de meest extreme fracties een intellectueel elan ontstaan dat onder de noemer ‘rasrealisme’ oude rassenideeën oppoetst en salonfähig maakt. Verder ziet Maly een grote gevoeligheid voor complotdenken en nepnieuws. Maar wat alternatief-rechts tot slot echt onderscheidt van andere nieuw-rechtse bewegingen is de verwevenheid met de vrije internetcultuur.

‘Het internet schept verschillende platforms die alt-right toelaat om hun ideeën aan de vrouw en man te brengen en faciliteert zo een metapolitieke ideeënstrijd. De internetcultuur in het algemeen en meer specifiek de trolcultuur zoals die bestaat op populaire fora geven een enorme boost en vooral een hip aura aan alt-right’, schrijft Maly. Die ook stelt dat zonder die modieuze internetcultuur de alternatief-rechtse ideeën, inclusief de meest extreme, nooit hadden kunnen doordringen tot de mainstream.

Na de spectaculaire opkomst van Trump viel alt-right, dat daarvoor toch al meer het kenmerk had van een organisch netwerk dan een hiërarchische beweging, uiteen. Aanleiding was de Unite the Right-betoging in Charlottesville, waarbij alt-right onder de leus ‘You will not replace us’ samen marcheerde. Een extreem-rechtse man die met zijn auto op tegenbetogers inreed maakte de dag tot een drama en zorgde tegelijkertijd voor een definitieve breuk binnen de beweging.

Ideologen van het eerste uur, zoals Steve Bannon, namen afstand van het geweld en verwierpen het label dat ze zelf populair hadden gemaakt. Vanaf dat moment is er sprake van een alt-light en een alt-right. ‘Een essentieel verschil tussen extreem-rechts en alt-right enerzijds en alt-light anderzijds is dat de eerste groep op een gewelddadige manier omvolking wil bestrijden, terwijl alt-light verandering bepleit door te hameren op meer democratie’, zegt Van Buuren. ‘Al is hun democratische opvatting er een die lijkt op het illiberalisme van Viktor Orbán.’ Die Hongaarse premier werpt zich op als democraat die namens het volk de aanval inzet op liberale waarden en tegenstanders. ‘Als daar een rechter voor moet wijken is dat prima.’

In Nederland vertoont alternatief-rechts op Twitter precies dezelfde fracties. Met als belangrijkste en grootste groep een die als ‘alt-light’ bestempeld kan worden. Hierin bevinden zich veel leden en politici van Forum voor Democratie, nationalistisch-conservatieve opiniemakers en columnisten van rechtsere mainstream media. Platformen als De Dagelijkse Standaard, Elsevier en The Post Online zijn hier dominant, al worden artikelen uit grote kranten en van de nos hier ook gedeeld. Wel worden traditionele media minder serieus genomen. Vooral internet-only-publicaties met een duidelijk politiek profiel zijn razend populair. Ook de fascistische website Fenixx en het rechts-nationalistische Voice of Europe worden veelvuldig in deze kringen gedeeld.

Mirjam behoort tot de alt-light, maar zit dicht tegen een groep aan die beduidend minder gematigd is en alle kenmerken van alt-right vertoont. Die is slechts iets kleiner en barst van de raciale samenzweringstheorieën. Hier bevinden zich leden van Pegida en hebben veel twitteraars een ‘2’ of ‘3’ achter hun naam, wat suggereert dat hun eerdere accounts zijn geblokkeerd. Het barst hier überhaupt van de door Twitter verbannen accounts. Schrikbarend is hoe vaak deze accounts artikelen van Fenixx delen, alleen dit jaar al meer dan zeventigduizend keer. Op de voorpagina van de website staan artikelen met koppen als: ‘Dom Zweeds meisje viert feest met “vluchtelingkinderen” – wordt in haar gezicht gestoken omdat ze seks weigert’ of ‘We gaan zes miljoen op een trein naar het Oosten zetten’. Een van de belangrijkste auteurs heeft het pseudoniem ‘Rommel’.

Mirjam is één keer van Twitter verbannen. 48 uur lang mocht ze niet inloggen vanwege een tweet die volgens het platform beledigend zou zijn voor kwetsbare minderheidsgroepen. ‘Er zijn mensen die op je jagen. Eén verkeerde retweet kan funest zijn. Mensen loeren daar echt op. En ik controleer echt niet altijd of alles wat ik retweet klopt.’

Alternatief-rechtse twitteraars die langer dan Mirjam van de reguliere platformen worden verbannen, komen veelal terecht op fringe-networks die absolute vrijheid beloven. Zo is er 8chan, waar de aanslagpleger uit El Paso zijn beruchte manifest deelde en waar het vrije woord is ontaard in racisme en erger. Een andere vluchtstrook voor verbannen twitteraars is het platform Gab. De grofweg 2300 Nederlanders die hier rondhangen, waaronder slechts vijfhonderd actief, hebben of hadden veelal ook een Twitter-account en behoorden daar meestal tot de extreme vleugel van alternatief-rechts. Ook hier gaat het veel over omstreden onderwerpen zoals omvolking, maar nog vaker over ‘negers’, waar ze in uitgesproken racistische taal over spreken. Verder gebruiken Nederlanders het platform vooral om te klagen over hun verbanning van Twitter – zodra het kan gaan ze terug.

Dat verlangen terug te mogen keren is goed te begrijpen. ‘De opmars van de nieuw-rechtse ideologie zit diep genesteld in een globale digitale infrastructuur. Die digitale integratie zorgt ervoor dat men kan opschalen, dat de kleine niche zich steeds verder uitbreidt’, schrijft Maly in zijn boek. Waarin hij constateert dat veel van de kernideeën juist door aanwezigheid op gangbare sociale media hebben kunnen doordringen tot de mainstream.

Ideeën die in pure vorm te extreem zijn, kunnen in afgezwakte vorm hun weg naar het publieke debat vinden. Dat blijkt ook uit de netwerkanalyse: hoewel je ook in Nederland van alt-light en alt-right kunt spreken, zijn ze zeer nauw met elkaar verweven. In visualisaties van het hele Nederlandse twitterlandschap is hun onderlinge verschil niet eens waarneembaar. Dat komt vooral doordat ze dezelfde onderwerpen delen: zo gaat het bovengemiddeld vaak over Zwarte Piet, de haat jegens ‘klimaatdrammers’ en ‘witte genocide’, en rondom de brand in de Notre-Dame verspreidden complottheorieën over dat het zou zijn aangestoken zich zeer rap.

‘Ook geloven ze allemaal in een vorm van omvolking’, verklaart Van Buuren, iets wat is terug te zien in de netwerkanalyse. ‘Omvolking is de ideologische lijm die al deze clubjes bij elkaar houdt.’

‘Als kind geloofde ik nog dat het jammer was dat we allemaal verschillende huidskleuren hebben. Dat grenzen en onderlinge verschillen tot oorlog leiden, en dat als je dat zou opheffen je geen oorlog meer zou hebben’, vertelt Mirjam aan haar keukentafel. ‘Eigenlijk geloofde ik hetzelfde als Kalergi: zonder rassen en grenzen is er geen gezeik.’

Ze verwijst naar de Oostenrijkse aristocraat Richard von Coudenhove-Kalergi, die in 1923 de eerste Europese eenheidsbeweging oprichtte en schreef over hoe een ‘verscheidenheid aan volkeren’ door vermenging langzaam zou gaan plaatsmaken voor een ‘verscheidenheid aan individuen’. Voor extreem-rechtse bewegingen is hij inmiddels het centrum van een complottheorie die het ‘Kalergi Plan’ is gaan heten. Aanhangers zoals Mirjam geloven dat Europese elites samenzweren om witte mensen te vervangen en gebruiken daarbij zelfs de term ‘witte genocide’.

‘Eerst dacht ik dat de vluchtelingencrisis incompetentie was en dat Merkels wir schaffen das werd ingegeven door een soort christelijke gutmenschgedachte. Ook had je mensen zoals Frans Timmermans, die uitspraken deed als “it will all be diverse or it will be war”. Inmiddels gebeurt dit allemaal al zo lang dat ik niet meer geloof dat dit incompetentie is. Dit is beleid, het is moedwillig.’

Een gedachte die ze inmiddels enthousiast uitdraagt in tweets, zoals: ‘In Zuid-Afrika vindt een genocide plaats op blanken. Niet de eerste keer dat zwarten alle blanken in een gebied vermoorden. In o.a. Haïti gebeurde hetzelfde in de 19e eeuw. En we zien wat dat heeft opgeleverd: #shithole.’ Ook twittert ze dat zwarte en witte mensen niet van dezelfde apen kunnen afstammen. ‘Ik zie gewoon grote verschillen tussen rassen. Dat mag je niet zeggen. De communis opinio is dat er maar één ras is maar ik noem kijken naar de verschillen geen racisme maar realisme.’

Mirjam bevindt zich met deze meningen in de netwerkanalyse op de haast onzichtbare grens tussen alt-light en alt-right.

In een Van der Valk Hotel langs de A2 vertelt Jan Dijkgraaf over hoe hij zich altijd aan de marges van de mainstream-journalistiek heeft bevonden en hoe die positie de laatste jaren aan populariteit heeft gewonnen. Hij werkte voor Panorama, Metro, Management Team, Nieuwe Revu en vele andere titels, en hij was ook kortstondig hoofdredacteur van HP/De Tijd, functies waarbinnen hij graag schopte tegen de geldende mores en de randjes opzocht. Net zolang totdat hij de mainstream verliet. ‘Mensen vinden mij een hufter en dat wil ik wel voor ze zijn’, zegt hij vrolijk. Hij is de op drie na meest zichtbare twitteraar van Nederland, hij behoort tot de zuil van alternatief-rechts maar zit daarin heel dicht bij de mainstream. Daarnaast is hij hoofdredacteur van het rechtse blaadje The Post Offline en een columnist die leeft van donaties.

‘Ik was een paar weken geleden op de “gezond-rechtse barbecue”.’ Dat feestje op de Veluwe, waar ook pvv-Kamerleden en Forum voor Democratie-leden komen, is een gloednieuwe zomertraditie die georganiseerd wordt door een twitteraar uit alternatief-rechtse hoek, wiens account inmiddels is verbannen na opruiende tweets over moslims. ‘Toen ik thuiskwam zei mijn vrouw: “Ze waren het vast allemaal met je eens hè?” Eigenlijk klopte dat wel.’

Dijkgraaf ziet zichzelf als brugfiguur. En vergelijkt zichzelf wat dat betreft met Telegraaf-columnist Wierd Duk. ‘Wij hebben een goed gevoel voor wat bij de verbaal niet zeer begaafde massa leeft, en we hebben een goede pen. Wat Wierd en ik doen voor mensen op Twitter, is goed opschrijven wat zij zelf krakkemikkig – en scheldend en vloekend – zouden opschrijven. Wij zijn vertolkers van het gezonde volksgevoel.’

Dat hij zich gevaarlijk dicht bij alt-right en extremere stemmen bevindt weet hij, en dat daar een verantwoordelijkheid aan kleeft ook. ‘Voor mij is het niet ingewikkeld om aan de juiste kant te blijven staan. Gekkies en fascisten van Fenixx zou ik nooit retweeten en als ik het wel doe gebeurt het met negatief commentaar. Als ik mensen racistisch vind, dan mute en block ik ze.’

Wierd Duk herkent zichzelf ook in de netwerkanalyse en zijn plek daarin. ‘Ik bedrijf gewoon journalistiek, maar wel op het scherp van de snede’, zegt hij in een telefoongesprek. ‘Op fora als Breitbart en Fenixx worden thema’s aangesneden die interessant zijn, en belangrijk, inclusief analyses waarvan je soms denkt “dat is zo gek nog net”, maar die worden enorm onderuitgehaald door extremistische troep.’ Wat de Telegraaf-man naar eigen zeggen in zijn werk probeert te doen is die thema’s wél aansnijden, zonder het extremisme dat ermee gepaard gaat. ‘Door mensen en onderwerpen naar voren te halen die elders zelden aan bod komen.’

‘Dat is natuurlijk ontzettend heikel’, zegt hij daar zelf over. Zo interviewde Duk enkele maanden geleden een man die ruzie had met het Syrische gezin dat naast hem was komen wonen. Later bleek die man een website te hebben gehad waarop door derden extreemrechtse reacties waren geplaatst. ‘Dat zou ik nooit meer doen. Ik had het uitgezocht en de man expliciet gevraagd naar zijn achtergrond, later bleek hij een boete te hebben gehad voor ontoelaatbare taal op die website.’

Toch spelen Duk en Dijkgraaf constant met thema’s die ook op de extreme flank in zwang zijn. Zo nam Duk vorige week nog een podcast op over ‘omvolking’ en twittert hij over het onderwerp. Dijkgraaf schrijft er columns over en is uitgever en tijdelijk hoofdredacteur van Voice of Europe, een nieuwssite waar ‘omvolking’ een belangrijk thema is. En dat ernaar streeft de Europese Breitbart te worden.

In het hotel langs de snelweg zegt Dijkgraaf dat hij niet gelooft in het complot van omvolking. ‘Net als dat ik ook niet geloof in dat hele Kalergi-plan waar mensen het graag over hebben. Het is geen complot maar het gebeurt wel: de soevereiniteit van landen wordt minder en het straatbeeld verandert. Dat is geen alomvattend plan, maar het zijn steeds kleine stapjes in een bepaalde richting.’ Ondanks zijn ambitie om de website waar hij leiding aan geeft te vrijwaren van extreme stemmen, zijn het vooral de extreme alt-right-stemmen die zijn lezerspubliek vormen. Zo blijkt uit de netwerkanalyse: als we uitlichten waar linkjes naar de site worden gedeeld, dan is het uitsluitend onder rechtse twitteraars.

‘In positieve zin kanaliseer ik de woede van mensen. Ik ben een uitlaatklep, dat lucht denk ik vooral op’, zegt Dijkgraaf, die zich geen zorgen maakt om de toegenomen online agressie waar de aivd voor waarschuwt. ‘Het echte geweld komt van links: Volkert van der Graaf was links en Mohammed B. was een moslim. Breivik en die aanslagplegers in Amerika, dat klopt natuurlijk allemaal, maar in ons land heb je als enige voorbeelden groepjes die wat hebben staan gooien naar een moskee. Gelukkig worden die opgepakt en een cel in geduwd. Uiteindelijk zijn de meeste mensen waar jij nu naar kijkt vooral toetsenbordterroristjes: ze hebben een grote bek maar raken niemand aan.’

Duk is daar minder gerust op. ‘Ik maak me zorgen over mogelijk geweld. Als deze mensen gemarginaliseerd blijven, of als zij door rattenvangers worden bespeeld, dan is de kans op geweldsuitbraken groot. Dat zie je in Duitsland al met AfD, die veel radicaler en extremistischer is dan de Nederlandse rechtse partijen. Daar zie je de haat groeien. Daarom moeten we die mensen juist opzoeken en aan het woord laten.’ En dat schrijven en praten over een extreem-rechtse term als ‘omvolking’? ‘In taaltaboes geloof ik niet. Als jij zegt “je mag het niet over omvolking hebben”, dan maak je het moeilijker om het te hebben over serieuze demografische veranderingen waar mensen zich zorgen over maken. Dat vind ik bezwaarlijk.’

Onderzoekers wereldwijd wijzen op het gevaar van de brugfunctie die alt-light vervult. ‘In die ruimte zitten overtuigde ideologische en activistische actoren en nieuw-rechtse politici die vaak een meer gematigde stem laten weerklinken in het publieke debat’, schrijft Ico Maly. ‘Het is binnen die niche dat de nieuw-rechtse ideologie floreert en aan impact wint.’ Ook de Ierse onderzoeker Angela Nagle beschrijft deze gematigde tussengroep in haar befaamde boek Kill All Normies als de ‘speelse brug tussen de echte alt-right en mainstream Trumpisme’.

‘Politici die de vervangingstheorie helpen verspreiden kunnen oprecht zijn in hun afkeer van geweld, maar ondertussen normaliseren ze wel een gedachtegoed dat tot geweld kan leiden’, waarschuwde de Oostenrijkse onderzoeker Julia Ebner recent in een interview met de Volkskrant. In haar onlangs verschenen rapport ‘The Great Replacement’: The Violent Consequences of Mainstreamed Extremism legt ze bloot hoe omvolkingstheorieën zich in rap tempo hebben verspreid in de westerse wereld. ‘Politici en politieke commentatoren spelen een sleutelrol in het mainstream maken van de Grote Vervangingstheorie, door in hun toespraken, berichten op sociale media en beleid expliciete en impliciete verwijzingen naar de samenzweringstheorie te maken.’

Enkele voorbeelden van de politieke vertaling van omvolking? De borden met ‘You will not replace us’ in de Verenigde Staten, de Duitse Alternative für Deutschland die campagneposters verspreidt waarop Arabische mannen een westerse vrouw bepotelen. Maar ook Wilders die belooft Nederland terug te veroveren en Rotterdam de ‘hoofdstad van Eurabia’ noemde. Of Baudet die spreekt over ‘homeopathische verdunning’ van de Nederlandse bevolking met alle volkeren van de wereld.

In haar grachtenappartement filosofeert Mirjam over waarom ze twittert wat ze twittert, en waarom dat zoveel mensen aanspreekt. Na lang nadenken weet ze het. ‘Als ik vroeger terugkwam van vakantie en bij Zwijndrecht de neonletters “Van Leeuwen Buizen” zag, wist ik dat ik thuis was’, zegt Mirjam haast dromerig. ‘Ik voelde mij in Nederland zo ontzettend thuis. Dat gevoel, een sense to belong, ben ik kwijtgeraakt. Ik denk gewoon dat dat door migratie en segregatie komt.’ Sinds een paar jaar voelt ze een steeds sterkere hang naar het christendom. In haar appartement hangen engeltjes en ingelijste leuzen uit de bijbel. ‘Ik zou zo graag weer deel willen uitmaken van een gemeenschap.’

Een man en een kind heeft ze niet, maar wel een familielid voor wie ze mantelzorger is, waardoor ze weinig tijd overhoudt. ‘Twitter is een groot onderdeel van mijn sociale leven geworden. Daar vind ik wat ik mis in de samenleving. De mensen daar zijn bekenden voor mij geworden met wie ik van gedachten kan wisselen. Ook is het wel heel fijn om af en toe te toetsen dat ik niet gek ben, dat er meer mensen zijn zoals ik.’

Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten en Fonds 1877