Het was niet helemaal duidelijk waar nou de pijn zat. Buiten, op Capitol Hill, stonden ouders in zwarte T-shirts te demonstreren: moms against TikTok. Binnen werd TikTok-ceo Shou Zi Chew door het Amerikaans Congres gehoord omdat – ja, waarom eigenlijk? Omdat gevreesd wordt dat TikTok, eigendom van het Chinese bedrijf ByteDance, westerlingen bespioneert en/of beïnvloedt, omdat TikTok verslavend is, omdat kinderen sterven aan challenges waarbij ze bijvoorbeeld hun adem zo lang mogelijk proberen in te houden. Omdat Amerikaanse en Europese data in China worden opgeslagen, waar de Chinese regering bij kan.
Al voor het ruim vijf uur durende verhoor merkten TikTok-gebruikers dat ze ineens filmpjes van de tot dan toe relatief onzichtbare ceo van de app in hun feed kregen, die ze persoonlijk aansprak: Amerika wil TikTok van jullie allemaal afpakken. Influencers, die financieel afhankelijk zijn van de app, trokken naar Washington om tégen een verbod te protesteren. Ze uploadden alvast wat filmpjes: ‘Hoe ik geld ga verdienen als TikTok er niet meer is?’
Inmiddels gaan op de app clips rond van de vragen die Chew in het Capitool kreeg, die soms wel heel weinig met de realiteit van het platform te maken hadden en meer met blinde paniek. Kan TikTok bij mensen thuis in de wifi zien of je pupillen zich verwijden tijdens het kijken? Zie je wel, zeiden de mensen op TikTok, die oude beleidsmakers snappen er niks van. Sommigen bleven steeds ‘tiktak’ zeggen.
In Nederland rijst de angst over de veiligheid van gebruikersgegevens op TikTok sinds afgelopen november, toen de app in een update van de gebruikersovereenkomst duidelijk maakte dat data op Chinese bodem worden opgeslagen, niet in Europa. Die discussie raakt nu in een stroomversnelling omdat veiligheidsdiensten waaronder de aivd waarschuwen dat er een spionagerisico geldt voor alle apps ‘die in beheer zijn van landen met een offensief cyberprogramma, gericht tegen Nederland en Nederlandse belangen’. Werknemers van TikTok hebben al eens van zulke privé-gegevens gebruik gemaakt om twee journalisten van het tijdschrift Forbes te bespioneren.
Sinds vorige week mogen rijksambtenaren en medewerkers van de Belastingdienst daarom geen risicovolle apps zoals TikTok meer op hun werktelefoon hebben. Deze maand kwamen België en het Verenigd Koninkrijk met een verbod en ook de Europese Commissie, de Europese Raad en het Parlement lieten ambtenaren de app verwijderen. Allemaal uit vrees voor spionage. Shou Zi Chew moet ook in Europa gehoord worden, zo luidt de oproep van een groep europarlementariërs, onder wie de Nederlandse vvd’er Bart Groothuis. Als TikTok zich niet aan Europese regels houdt, waarschuwt commissaris Thierry Breton, is een algeheel verbod hier niet uitgesloten.
Zo’n verbod dreigt dus ook in de Verenigde Staten. De regering-Biden wil dat TikTok afstand doet van zijn Chinese eigenaren. Om in de Verenigde Staten te blijven werken zonder van eigenaar te hoeven wisselen, heeft TikTok ‘project Texas’ voorgesteld, een manier om Amerikaanse gebruikersdata extra te beschermen, onder meer door hun gegevens op eigen bodem op te slaan. Tot een overeenkomst wil het nog niet komen, en ook Amerikaanse diensten waarschuwen dat de app een arm van de Chinese regering zou kunnen zijn die propaganda verspreidt en Amerikanen bespioneert.
Keer op keer spraken de meer dan vijftig Congresleden – Republikeinen en Democraten – hun verrassing uit dat ze eenheid vonden in hun woede tegenover het sociale medium; ze hadden al drie of vier jaar geen gezamenlijke vijand meer gehad. Maar het verhoor dat over spionagegevoeligheid moest gaan verwaterde tot een debat over eigenlijk ieder ander probleem dat je voor álle sociale media kunt aanwijzen, ook Instagram of YouTube: het tast het zelfvertrouwen van tieners aan, het algoritme werkt sturend.
Kritiek op TikTok heeft de neiging om samen te klonteren zoals dat niet rond andere sociale media gebeurt, ook in Nederland. Er is de concrete angst voor spionage, maar ook de vrees dat we via TikTok Chinese propaganda en desinformatie binnenkrijgen die specifiek op onze interesses is gericht. Dat zou nogal wat invloed hebben, met anderhalf miljoen actieve Nederlandse gebruikers waarvan het gros tussen de vijftien en negentien jaar oud is.
Dan is er nog de kritiek op de app zelf, die zo verslavend werkt dat je je er makkelijk uren achter elkaar in kunt verliezen. En de filmpjes die je ziet, of die nou propaganda zijn of niet, kunnen erg slecht zijn voor de mentale gezondheid van met name jongeren. Zo bleek uit onderzoek van De Groene en RTL Nieuws dat je met een aanleg voor eetstoornissen al binnen twintig minuten in een fuik van extreme dieetfilmpjes terechtkomt.
Juist het diffuse van de beschuldigingen aan het adres van de app maakt het voor TikTok tegelijkertijd onmogelijk om zich specifiek te verdedigen en makkelijk om de kritiek algemeen te verwerpen. Want zijn de woede en paniek nou gericht op TikTok of toch eerder op de Communistische Partij van China? Hoe vaak moet een politicus eigenlijk het woord ‘communistisch’ in een zin krijgen om records te verbreken?
‘TikTok moet verkocht worden aan een Amerikaans bedrijf, of het wordt verboden, toch?’ Lotje Beek moet ervan lachen. ‘Dat is een extreem kapitalistische boodschap.’ Beek werkt als jurist en beleidsadviseur bij internetwaakhond Bits of Freedom, waar ze zich bezighoudt met platformregulering en de balans tussen vrijheid van meningsuiting en privacy.
In de afgelopen jaren werd in de Europese Unie al gewerkt aan wetten om de macht van grote platforms in te perken, de Digital Services Act en de Digital Markets Act. Die moeten gebruikers beschermen tegen grote boemannen als desinformatie en hyperpersoonlijke advertenties. Beek vindt het opmerkelijk dat de Verenigde Staten niet inzetten op eenzelfde wettenpakket om het verzamelen van gegevens tegen te gaan, maar juist de data naar zich toe willen trekken. ‘De Verenigde Staten lopen best wel achter op wetgeving’, zegt ze. ‘In de Europese Unie gaan de eerste wetten deze zomer al in. Sociale-mediaplatforms moeten er voortaan voor zorgen dat ze ook een algoritme aanbieden dat niet gebaseerd is op het profiel dat ze van je maken, zodat gebruikers kunnen kiezen.’
De angst voor TikTok is terecht, denkt Beek, maar ze benadrukt dat die vrees net zo groot moet zijn voor andere grote sociale-mediaplatforms. ‘Je gegevens zijn niet veilig. Of het nu Chinese spionnen zijn of Amerikaanse kapitalisten die met je data aan de haal gaan. We horen nu van alles over spionage en denken: dat moet eng zijn, maar het is eigenlijk niets nieuws. Sterker nog, we hebben met Cambridge Analytica gezien dat Facebook niet ethisch met je gegevens omgaat, een dergelijk schandaal is er bij TikTok nog niet.’
Chew benoemde ook ‘met alle respect’ het schandaal rond Cambridge Analytica, dat in 2016 toegang kreeg tot de gegevens van miljoenen Facebook-gebruikers en die inzette voor gerichte advertenties ten gunste van de verkiezingscampagne van Donald Trump. ‘Amerikaanse sociale media hebben geen goede staat van dienst op het gebied van gegevensprivacy en gebruikersbeveiliging’, zei de sympathiek ogende maar uitgetelde ceo.
‘Het verhaal rond TikTok is dat het gevaar ’m zit in het algoritme’, zegt Beek. TikTok heeft het meest specifieke algoritme van alle populaire sociale media. De app laat je filmpjes zien op basis van je interesses. Dat kan breed zijn, zoals ‘alles met sport’, of angstaanjagend precies: allerhande deepfakes van Twilight-acteur Robert Pattinson. Je hoeft zelf niets aan te geven, te volgen of te liken. Als je een filmpje niet leuk vindt, swipe je het weg en je krijgt iets nieuws te zien. Precies afgestemd op je voorkeuren.
Google en Meta, het moederbedrijf van Facebook, Instagram en WhatsApp, liggen al langer onder vuur bij waakhonden zoals Bits of Freedom omdat ze zo veel persoonlijke gegevens verzamelen. Wat die bedrijven doen gaat op veel vlakken verder dan wat TikTok doet, zegt Beek, omdat zij je niet alleen binnen apps kunnen volgen, maar ook over het hele internet. ‘Dat is extra gevaarlijk. Bij TikTok gaat het juist om dat scherp afgestelde algoritme. Het komt diep in je leefwereld en kan je dingen laten geloven en kopen. Daarmee heeft het heel veel power over ons wereldbeeld.’
Het wringt voor Beek dat juist leden van de Europese Commissie TikTok nu van hun telefoons verwijderen. Toen de Commissie met het eerste voorstel voor regulering van sociale media kwam, waren juristen en actiegroepen waaronder Bits of Freedom erg kritisch: ze vonden de voorgestelde wetten lang niet ambitieus genoeg. Inmiddels is de wetgeving aangescherpt, maar grootschalige dataverzameling wordt nog steeds niet tegengehouden. Beek: ‘Ik vind het interessant dat die wetgeving niet zo streng hoefde, maar dat de Commissie vooraan staat om zichzelf te beschermen. Kennelijk zijn ze daar wel zo bang dat ze het verbieden voor hun eigen ambtenaren.’
Een TikTok-verbod is alleen een oplossing voor de angst voor China, zegt Beek. Ze noemt het een vorm van symptoombestrijding die ze ook terugziet in het verbod voor Nederlandse ambtenaren, een voorstel vanuit het kabinet. ‘Zelfs al hebben we het over een tussenoplossing, zelfs al is het zo dat China ons bespioneert via onze telefoons, dan nog is dit best een laffe actie. Je zou verwachten dat juist ook burgers beschermd moeten worden, niet alleen ambtenaren. Coalitiepartijen hebben de macht om het systeem aan te passen en dat zie ik hier niet gebeuren.’
Als het echt zou gaan om angst voor dataverzameling, dan zou overname van TikTok door een Amerikaans bedrijf volgens Beek weinig zoden aan de dijk zetten. En willen de Nederlandse overheid en bedrijven met spionagegevoelige werktelefoons zichzelf écht beschermen, dan heeft een algemeen sociale-mediaverbod veel meer zin. ‘Grappig idee trouwens, dat al die ambtenaren überhaupt TikTok op hun werktelefoons hebben staan. Misschien zouden we het beter over LinkedIn kunnen hebben.’
