Kanttekeningen

Weer komt Coen Verbraak met een koor dat ombeurten een korte of lange strofe zingt. Althans, in de laatste versie, want uit vele solo-interviews zijn stukjes zo gemonteerd dat een thematisch geheel ontstaat, ook dissonanten en impliciete tegenspraak bevattend. De thematiek is, zoals eerder (Molukkers; Srebrenica), beladen: Het beloofde land – Nederlandse joden over 75 jaar Israël en over zichzelf. En, door recente ontwikkelingen op Tempelberg en in Gaza, akelig actueel.

Bekende en onbekende Nederlanders en Israëliërs met Nederlandse roots, van 20 tot 106 jaar, geven hun visie, en vertellen uit eigen (familie-)geschiedenis. Israël-minnend en -kritisch en daar tussenin. Rabbijn en atheïst. Maar indien ongelovig toch soms met relicten uit de religieuze traditie: nooit werken op Grote Verzoendag; geen varkensvlees. Uit respect voor (vaak vermoorde) ouders (ook als die zelf seculier waren maar enkele tradities behielden) of voor een millennia-oude cultuur. Het kan ook anders. Arnon Grunberg vertelt: in een New Yorkse taxi raakt hij in gesprek met de chauffeur, een Pakistaanse moslim. Die vraagt naar zijn roots en trapt ontzet op de rem bij het antwoord. Nee, niet uit radicaal antisemitisme. Maar het is Grote Verzoendag dus Arnon hoort in de sjoel te zitten. Oftewel: ‘laat religies bloeien, maar praktiseer’.

Ik zag twee van zes afleveringen. De eerste is voorstelronde en exposé, dat, zoals vaker, rustig begint en gaandeweg scherpere kanten bevat. De tweede behandelt, onvermijdelijk, de shoah, die man made catastrofe zonder welke Israël volgens velen niet zou zijn ontstaan. Al zegt de jonge, Amsterdamse Abel Bolink, na het eindexamen in het Israëlische leger gegaan als Lone Soldier (want ouders niet in Israël woonachtig), dat je het andersom moet zien: doordat Israël niet bestond werd de shoah mogelijk. Ja, hij is soms eenzaam, bang en bidt dat hij niet hoeft te doden. (We zien soldaten een Palestijnse jongen doodschieten.) Maar 75 jaar Israël is viering waard, niet alleen volgens Abel. Volgens wijlen Harry de Winter juist weer niet.

De stemmen verschillen ook van toon: van fel verdedigend of aanvallend tot afgewogen. Zelfs overtuigde Israëliërs plaatsen kanttekeningen: het is geen vriendelijk land – maar hoe zou dat ook kunnen? Er tegenover staat solidariteit onder gedeelde bedreiging.

Verschillen zitten ook in het tweede deel, joods Nederland onder de bezetting. Sommigen zijn vernietigend over het land dat zich ooit ‘dapper klein volk in oorlogstijd’ waande. Maar Abel Cahen vraagt zich af of hij onderduikers had durven opnemen. Het oordeel over de Joodse Raad is niet eenstemmig. Die tweede aflevering acht ik verplichte lesstof voor scholieren, studenten, onverschilligen en ‘het is lang geleden’-zeggers. Recente geschiedenis, hier en elders in beschaafd Europa gebeurd: die in meerdere opzichten onvergelijkbare massamoord. In vijftig minuten talking heads plus mij deels onbekend archiefmateriaal (ook uit Westerbork) wordt de verschrikking zowel onontkoombaar als nog onbegrijpelijker. Met diepe, blijvende sporen. Een ervan heet Israël.