Veroorzaak je pijn en verdriet bij anderen, dan zal God het je vroeg of laat wel betaald zetten. Turken noemen deze spirituele wijze van wensdenken de ‘ilahi adalet’, het recht van Allah, waarbij je niet op het hiernamaals hoeft te wachten om je recht te halen. In de praktijk wordt iedere slechterik met het verstrijken van de jaren vroeg of laat getroffen door het noodlot. Het leed dat de kwade man ten deel valt is dan een pleister op de wond van het slachtoffer. Als het gaat om Kenan Evren hebben veel Turken op die goddelijke gerechtigheid gewacht. Die kwam maar niet, nog twee jaartjes en de man zou een eeuw geleefd hebben, zonder een ernstige ziekte in het lijf. Bestaat er dan toch geen ilahi adalet of moest hij in zijn laatste minuten toch een beetje snakken naar lucht?
De kommer die in het hele leven van Evren ontbrak, was door toedoen van dezelfde militair eind jaren zeventig en in de jaren tachtig ruimschoots aanwezig in Turkije. In die jaren was Turkije het toneel van de strijd tussen de linkse en de rechtse jeugd. Vechtpartijen op de universiteiten en in de straten waren aan de orde van de dag. Er werd zelfs geschoten en er vielen aan beide kanten dodelijke slachtoffers. Als broze voorzitter van de generale staf had Kenan Evren zijn verrijzenis alleen maar aan die schermutselingen tussen links en rechts te danken. Terwijl de politieke leiders elkaar in die turbulente tijden nog meer in de haren vlogen dan in de normale tijden keek Evren koelbloedig toe en wachtte zijn kans af. De modale Turkse burger die niets liever wilde dan de terugkeer van rust verlangde naar een sterke man die de relschoppers eens goed een lesje zou kunnen leren.
Op 12 september 1980 greep Kenan Evren in met zijn leger. Een storm van arrestaties volgde. Maar liefst 650.000 mensen werden gearresteerd. Vijftig politieke gevangenen werden opgehangen. Een van die jongens die de doodstraf kregen was zeventien jaar en dus minderjarig. In alle gevangenissen werd er massaal gemarteld; 171 van de gemartelde mensen overleden aan de gevolgen van die praktijken. Vooral voor de Koerden waren de gevangenisomstandigheden zo gruwelijk dat veel van hen die de gevangenissen van Evren overleefden zich meteen bij de guerrilla’s van de pkk meldden om wraak te nemen op de Turkse staat. Bovendien ontvluchtten tienduizenden goed opgeleide jonge mensen het land om asiel te vragen in Europese landen.
Turkije werd een open gevangenis. Politieke partijen werden verboden, vakbonden waren uit den boze en honderden politieke verenigingen moesten de deuren sluiten. De pers kon niet anders dan de dictator ophemelen. De rechters waren als militairen die in dienst waren van Evren. Onder die omstandigheden hield Evren een referendum over een nieuwe grondwet: 92 procent van de mensen stemde onder het toezicht van de militairen bij de stemlokalen voor.
De junta zag zichzelf ook geroepen om iets te doen aan de populariteit van het socialistische gedachtegoed onder de jeugd. Kenan Evren en zijn vrienden wensten een ‘model-Turk’, eentje die nationalistisch was, in Atatürk en Evren twee vaderfiguren zag, niet twijfelde aan God en aan het boek dat door hem was gestuurd en die zichzelf nooit en te nimmer rekende tot een van de etnische minderheden van het land. Als tegenhanger van de ideologieën uit het Westen werd dus de islam naar voren geschoven. Het was tijdens het bewind van Evren dat het aantal speciale religieuze scholen explosief toenam. Deze imamopleidingen schoten als paddenstoelen uit de grond. Iedere wijk kende er wel een.
Op die scholen moesten de kinderen de koran niet alleen uit hun hoofd leren, maar ook vormden ze de nieuwe aanwas voor de politieke islam. De huidige president Tayyip Erdogan heeft ook op zo’n school gezeten. Nog altijd wordt de Turkse president omringd door mensen die op de islamitische scholen van Evren hebben gestudeerd. Erdogan is druk doende om binnen een paar jaar ontelbare van die imamscholen te verwezenlijken. De miljoenen nieuwe leerlingen op die scholen moeten het sterke fundament vormen voor de te stichten islamistische staat.
De ironie wil wel dat het juist de islamisten aan de macht waren die Kenan Evren decennia na zijn staatsgreep voor de rechter brachten. In een tijd dat de regering van Erdogan nog pro-EU leek te zijn, moesten de coupplegers zich nog even verantwoorden voor hun daden uit de jaren tachtig. Terwijl zijn zaak liep, liet Evren weten dat hij absoluut geen spijt had van wat hij in het verleden had gedaan en voegde hij eraan toe dat hij ook met de kennis van nu die staatsgreep dunnetjes zou overdoen.
De rechter koos ervoor om de rang van de generaal te verlagen tot die van gewoon soldaat – en daar bleef het bij. Daarna keerde de rust terug bij de couppleger en kon hij aan de westelijke kust in alle comfort doorleven. Tegen de verwachtingen van de duizenden slachtoffers in bleek het onvermijdelijke lot de stokoude man nog steeds met rust te laten. Kenan Evren had af en toe last van een kwaaltje, maar iedere keer genas hij als een jongeman met de beste weerstand.
Afgelopen week was het dan zo ver. De man die de Turkse democratie meedogenloos in de kiem smoorde, stierf op 98-jarige leeftijd. Turken schreven op de sociale media dat er in deze wereld misschien toch geen sprake was van ilahi adalet. Berichten dat Evren door verstikking – een stuk eten zou in zijn longen zijn beland – aan zijn einde was gekomen, was voor heel veel Turken toch nog een kleine troost.