Op 9 januari sprak de Duitse bondskanselier Angela Merkel uitgebreid met de Financial Times, aan de vooravond van haar laatste volle jaar als bondskanselier en in de aanloop naar het Duitse EU-voorzitterschap in de tweede helft van 2020 (dat belangrijk wordt voor de toekomst van de EU). Het leverde een zeldzaam uitgebreid transcript op, dat bepaald lezenswaardig is. Merkel maakt zich grote zorgen.
Centraal in die zorgen: de relatie met Amerika. Merkel wijst erop dat Amerika de prioriteiten al jarenlang verlegt in de richting van Azië, en weg van Europa dus. Barack Obama was daar al heel duidelijk over door te spreken van de ‘Aziatische eeuw’ en daar ook naar te handelen. Het gevolg hiervan is dat ‘Europa zich niet langer bevindt in het centrum van de wereld’. Volgens Merkel vloeit hier een prangende opdracht uit voort. In haar woorden: Europa moet nu zelf een ‘geopolitieke positie’ vinden.
In die zoektocht wil de bondskanselier het naoorlogse westerse multilateralisme niet kwijtraken. Maar ze is er allerminst gerust op. Niet alleen omdat de Amerikaanse president een heel andere koers vaart, maar ook omdat hij gelijk heeft als hij zegt dat Europa, Duitsland voorop, meer verantwoordelijkheid moet nemen voor het multilateralisme dat het zo graag zegt te willen behouden. Dat is volgens Merkel inderdaad de nieuwe grote taak. En daarin draait het wat haar betreft om het volgende. ‘Welke sociale systemen kunnen het succesvolst zijn? Welke waarden delen we?’
Zijn een leger en hard power niet veel belangrijker (dan sociaal beleid en rechtsstaat) op dit ‘geopolitieke moment’ in de Europese geschiedenis? In het FT-interview zegt Merkel van niet. Haar argumenten: in het westerse multilateralisme dat na de oorlog werd opgebouwd ‘wordt omgezien naar het individu, bestaat een sterk besef van wat de Verlichting behelst, namelijk het belang van het maken van verschil tussen feiten en meningen’. Al deze zaken ‘moeten nu opnieuw gedefinieerd worden’. Alleen dan kunnen de ‘democratieën van het Westen blijven bestaan’. Alleen dan kunnen ze zich weren, en geopolitiek zijn, aldus Merkel.
Het is een historisch novum dat dit pleidooi gebracht wordt door de Duitse bondskanselier. Vlak na de Eerste Wereldoorlog introduceerde de vermaarde Amerikaanse journalist Walter Lippmann het idee van een ‘Atlantische Gemeenschap’, geworteld in een westerse beschaving van verlichting, democratie, vrijheid en christendom. Deze Atlantische Gemeenschap verenigde de vrijheidsidealen van de twee grote revoluties van de moderne westerse geschiedenis: de Franse en de Amerikaanse. Voor Lippmann was het zonneklaar dat Duitsland niet bij deze gemeenschap hoorde.
Pas tijdens de volgende oorlog zou het concept van Lippmann echt voet aan de grond krijgen. In de slipstream van de Amerikaanse inmenging in de Tweede Wereldoorlog werd de verzoening van de vrijheidsidealen van de Franse en Amerikaanse revoluties naar een praktisch plan getild. Dat gebeurde het meest pregnant in de Four Freedoms-toespraak, die op 6 januari 1941 werd uitgesproken door president Franklin Delano Roosevelt (FDR) ter rechtvaardiging van de Amerikaanse strijd tegen Hitler-Duitsland.
De ‘vier vrijheden’ die FDR noemde, waren de vrijheid van meningsuiting en godsdienst, en de vrijwaring van gebrek en vrees. Ze zouden de onderleggers worden voor de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in 1948. Deze Verklaring zou zich in politieke zin ontpoppen tot de morele omkadering die de naoorlogse experimenten met trans-Atlantische samenwerking, Europese integratie, en verzorgingsstaat bijeenhield en van een missie voorzag. In deze experimenten lukte het om het nationaal belang van de westerse democratieën te verzoenen met het universalistische ideaal van de mensenrechten.
Zoveel jaar later is die verzoening sleets. Haar politieke geloofwaardigheid wordt discutabel. Haar beschermers worden schaarser; de huidige opvolger van FDR is al afgehaakt. Dit alles geeft Merkels dringende oproep om de Europese geopolitiek te richten op sociaal beleid en de rechtsstaat ook iets wereldvreemds. Een instortende Atlantische Gemeenschap die gered moet worden door Duitsland? De Britten geloven zoiets niet. Dan liever Brexit.
En dan is er nog iets. Merkels tijd zit er bijna op. Toen de grote Duitse schrijver én Europeaan Thomas Mann in 1950 terugkeek op ‘zijn tijd’ constateerde hij het volgende: ‘De geschiedenis voltrekt zich in overgangen (…) in elk ancien régime zijn de kiemen van het nieuwe al levend en geestelijk aan het werk.’