‘Al drieduizend jaar zijn de Hellenen aanwezig op Cyprus. En al drieduizend jaar wordt het eiland bezet. Ontelbare buitenlandse troepen zijn hier geweest, maar de Grieken hebben altijd gezegevierd.’ De kale man kijkt vanaf het podium naar de demonstranten die langzaam toestromen. ‘Vandaag staat er een nieuwe vijand aan de poort’, zegt hij door de microfoon. ‘Stil, zonder bloedvergieten en zonder militair materieel vormt zij een krachtige bom onder de wortels van onze natie. Problemen als werkloosheid, criminaliteit en gettovorming zijn een epidemie geworden.’
Politieagenten kijken toe terwijl Griekse vlaggen voor het podium worden uitgerold. ‘De aanwezigheid van duizenden moslims bedreigt onze religieuze identiteit’, gaat de spreker verder. ‘De illegale immigranten besmetten ieder onderdeel van ons bestaan.’
Dan klinkt luid tromgeroffel; de mars wordt ingezet. In formatie lopen de demonstranten van het Nationale Volksfront (Elam) door de straten van de hoofdstad Nicosia, hun vlaggen wapperend in de wind. ‘Buitenlanders weg uit onze buurten!’ scanderen ze terwijl bewoners hen vanaf hun balkons en tuintjes gadeslaan. Pas als het donker wordt houden ze halt, en zetten ze het volkslied in. De camera zoomt in op hun gezichten, de mannen en vrouwen kijken strak voor zich uit terwijl ze de strofes brullen. ‘Lang leve de natie!’ eindigt een van de voormannen, waarna de aanwezigen hem luidkeels herhalen. ‘Lang leve de overwinning!’
Evaporating Borders van Iva Radivojevic snijdt een thema aan dat sinds de verschijning van de film, precies een jaar geleden, alleen maar aan actualiteit heeft gewonnen. Radivojevic onderzoekt de effecten van migratie op de gevoelens van nationale identiteit van een bevolking – in dit geval de Grieks-Cypriotische. Met de Pegida-demonstraties in Duitsland en de toenemende weerstand tegen migranten elders in Europa vormen haar observaties op Cyprus geen uitzondering meer. ‘Ze zijn gewoon met te veel’, verzucht een Grieks-Cypriotische man die de filmmaakster aanspreekt op straat. ‘En ze blijven te lang.’ Daarmee verwoordt hij misschien wel de kern van het gevoel van een groeiende groep burgers in Europa.
In de jaren negentig vluchtte Radivojevic zelf uit voormalig Joegoslavië naar Cyprus, ‘het eiland in de zon’. Op een persoonlijke en poëtische manier probeert zij in Evaporating Borders vat te krijgen op de veranderende sfeer rondom migratie in haar tweede thuisland. Cyprus is als een van de grootste eilanden in de Middellandse Zee al langere tijd een populair toevluchtsoord voor mensen die hopen op een beter leven. Maar arriveerden er tot zo’n tien jaar geleden voornamelijk rijke Russen, Bulgaarse prostituees en Filippijnse schoonmaaksters op het eiland, sinds de recente oorlogen in het Midden-Oosten zijn het overwegend Afghanen, Syriërs, Egyptenaren en Irakezen die het land binnenkomen. Moslims dus. En die zijn een stuk minder welkom.
‘Fuck Arabs’ staat er in hanenpoten op een witte muur van een Cypriotisch huis gekalkt. En even verderop: ‘Kill Arab. Reward € 5.000.000’. ‘Overal waar we komen, haten ze ons’, zegt een Palestijnse universiteitsleraar die, net als de meeste geïnterviewde asielzoekers, in deze film niet met zijn naam en gezicht in beeld komt. Met zijn vrouw en zoon vluchtte hij via Turkije naar Cyprus – een route die veel migranten nemen, met hulp van smokkelaars en met gevaar voor eigen leven. Omdat het noordelijke deel van het eiland bezet is door het Turkse leger heeft de Europese grenspolitie geen grip op wie daar binnenkomt. De Palestijn betaalde nog eens duizend dollar om via prikkeldraadversperringen naar het Griekse gedeelte te komen – en daarmee naar de Europese Unie, waarvan Zuid-Cyprus sinds 2004 lidstaat is.
‘Hoe kan Cyprus met slechts achthonderdduizend inwoners al die mensen opvangen?’ vraagt een Grieks-Cypriotisch parlementslid aan Radivojevic vanachter een volgepakt bureau. ‘In Irak zijn er problemen, in Iran, in Palestina, in Libanon. Tegenwoordig schieten ze overal op elkaar, moeten we al die vluchtelingen hier dan accepteren?’ Volgens hem zijn veel van de asielzoekers op Cyprus crimineel, bovendien willen ze niet werken. ‘Het zijn onruststokers en idiote fanatici’, zegt hij. ‘En omdat we bekend zijn met hun fundamentalisme is het een zaak geworden van nationale veiligheid.’
In de opvangcentra zitten de asielzoekers ondertussen in slechte omstandigheden op elkaar. ‘Al deze mensen zijn hier echt niet gekomen voor een picknick’, zegt een Iraakse vrouw die al drie jaar zonder status op het eiland woont. ‘Wij zijn gekomen om oorlog en geweld te ontvluchten. Wij zijn op zoek naar stabiliteit, naar een betere toekomst voor onze kinderen.’ Maar zo worden ze door veel eilandbewoners niet gezien. ‘Voor de meeste Cyprioten is de migrant geen individu, maar een amorf wezen waartegen we ons moeten beschermen’, constateert Radivojevic aan het einde van haar zoektocht.
Grootschalige antimigratiedemonstraties zoals op Cyprus of in Duitsland hebben we in Nederland nog niet gehad. Toch klinken ook hier steeds negatievere geluiden over vluchtelingen, stellen verschillende organisaties. ‘De discussies worden feller’, zegt Annemiek Bots van Vluchtelingenwerk Nederland. ‘Vooral sinds staatssecretaris Teeven vorig jaar de noodklok luidde omdat er zogenaamd 65.000 asielzoekers ons land binnen zouden komen. Deze prognose bleek nergens op te slaan, uiteindelijk waren het er maar 25.000. Maar op deze manier plant hij natuurlijk wel angstzaadjes in onze samenleving.’
‘Oprotten met die gelukzoekers. Het geld is op, de huizen zijn op en het geduld van de Nederlanders is op’, schreef een blogger op 15 juli 2014 op een website, anoniem. ‘Ik woon dicht bij een asielzoekerscentrum en heb mijn honkbalknuppel al naast het bed staan’, schreef iemand anders drie maanden later. Vluchtelingenwerk Nederland citeerde deze uitspraken afgelopen november tijdens de campagne ‘Tegengeluid’. ‘Dit waren nog de mildere reacties die wij op internet vonden’, zegt Bots. ‘Via de sociale media heeft iedereen tegenwoordig een podium.’
Met de campagne wilde de organisatie laten zien wat er op het internet zoal geroepen wordt over migratie, en hoopte ze met persoonlijke verhalen van vluchtelingen een tegengeluid te bieden. ‘Voor veel mensen zijn buitenlanders, moslims en vluchtelingen allemaal één pot nat. Ze reageren vanuit hun onderbuikgevoel, vaak op basis van de verkeerde informatie en cijfers. Steeds meer mensen hebben een mening, maar ze hebben eigenlijk geen idee waar ze het nou precies over hebben.’
Halverwege 2014 kwam de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties met schokkende cijfers: wereldwijd waren er volgens haar berekeningen 51,2 miljoen vluchtelingen op de been – een record, meer dan na de Tweede Wereldoorlog. Verreweg de meesten van hen worden in directe buurlanden opgevangen, vaak in provisorische kampen zonder goede voorzieningen. Uit cijfers van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (ind) blijkt dat één procent van de vluchtelingen in 2014 asiel aanvroeg in de Europese Unie, waarvan zes procent in Nederland. ‘Mensen hebben het idee dat hier veel vluchtelingen komen, maar we hebben het echt over relatief kleine aantallen’, zegt Bots.
Toch is het aantal asielzoekers in Nederland vorig jaar verdubbeld, zegt Remko Kootstra van het Centraal Orgaan Opvang Asielzoekers (coa). ‘We begonnen vorig jaar met 13.000 mensen in onze opvanglocaties, aan het eind van het jaar waren het er zo’n 25.000.’ Vanwege de grote toestroom van voornamelijk Eritreeërs en Syriërs moesten in de loop van 2014 enkele noodlocaties worden geopend. ‘De burgemeester van Zwolle stelde de IJsselhallen beschikbaar, daar hebben we in september tweehonderd stapelbedden geplaatst’, vertelt Kootstra. ‘Al snel verbleven in die grote hal vierhonderd Syriërs: christenen, moslims, alevieten, alles dwars door elkaar.’
Voor Kootstra, locatiemanager, waren het spannende tijden. ‘Ik heb wel een paar nachten liggen piekeren: zou het allemaal wel goed gaan? Maar er is nooit een wanklank geweest, ook niet vanuit de lokale bevolking. Mensen boden zich juist spontaan aan als vrijwilliger. Gratis knipbeurten, pannenkoeken bakken, stadswandelingen, mee naar PEC Zwolle: van alles hebben ze op eigen initiatief georganiseerd. Dat heeft mij positief verrast.’
Dat asielzoekers niet overal in Nederland met dergelijk enthousiasme worden ontvangen, blijkt uit de ervaringen in het dorpje Rijs, gemeente Friese Meren. Het coa wilde daar eind vorig jaar een voormalige instelling voor jongeren met gedragsproblemen in korte tijd ombouwen tot een asielzoekerscentrum, maar dat leidde bij de lokale bevolking tot veel onrust. ‘Hier 50 asielzoekers OK, meer… NEE!!’ stond op een groot spandoek dat de inwoners boven de beoogde locatie ophingen. ‘Maak van gastvrij Rijs geen verwoest paradijs’, schreef iemand op een A4’tje dat door het dorp werd verspreid.
In eerste instantie zouden er vijfhonderd asielzoekers opgevangen worden in Rijs (160 inwoners), na protesten 250, en uiteindelijk werden het er nul. ‘Discussies met de lokale bevolking gaan altijd over aantallen’, zegt Kootstra. ‘Dat zie je ook op andere plekken waar wij locaties openen. De lokale bevolking wil altijd minder, terwijl wij juist streven naar meer. Kleine opvanglocaties zijn onbetaalbaar.’
In 2015 zullen volgens hem nog veel meer asielzoekerscentra hun deuren openen, verspreid door het hele land. ‘Volgens de ind komen er in 2015 veertigduizend asielzoekers bij’, zegt hij. ‘Die moeten we natuurlijk allemaal kunnen huisvesten. Heerhugowaard, Zutphen, Enschede: op veel plekken is het proces al in gang gezet.’ Antimigratiedemonstraties zoals in Duitsland en op Cyprus verwacht Kootstra voorlopig niet: ‘Iedereen ziet dagelijks de ellende op tv, dus vaak is er wel begrip voor opvang. En Syriërs zijn over het algemeen hoogopgeleide mensen, die goed Engels spreken. Hun normen en waarden zijn redelijk westers, ik denk dat zij snel zullen integreren.’
In andere delen van Europa worden de protesten ondertussen steeds heftiger en massaler. Tegelijkertijd komt er op verschillende plekken een serieuze tegenbeweging op gang. Evaporating Borders eindigt met beelden van anarchisten, advocaten, kunstenaars en mensenrechtenactivisten die zich voorbereiden op een tegendemonstratie op Cyprus. Want daar waar extreem-rechts de straat op gaat, kan links natuurlijk niet achterblijven.
‘Weg met de fascisten!’ scanderen de activisten terwijl ze in de buurt van de antimigratiedemonstranten proberen te komen. Minstens net zo fanatiek brullen ze hun slogans door de straten van Nicosia. ME’ers proberen de twee groepen ondertussen gescheiden te houden. Radivojevic filmt de confrontatie, totdat een lid van het Nationale Volksfront de camera bruusk naar de grond duwt.
Evaporating Borders wordt op zondag 1 februari om 13.30 uur vertoond in De Balie, gevolgd door een discussie met filmmaakster Iva Radivojevic (via Skype)
Beeld: Human Rights Watch