In zijn roman Die Wahlverwandschaften (1809) beschreef Goethe de emotionele en fysieke aantrekkingskracht tussen mensen als chemische stoffen. Het adellijke echtpaar Eduard en Charlotte krijgt bezoek van Otto en Ottilie, de nicht van Charlotte. Man en vrouw worden ‘kruiselings’ verliefd: Eduard voelt zich aangetrokken tot Ottilie en Otto tot Charlotte. Het is een raadselachtige roman in Goethe’s oeuvre. Raadselachtig, omdat hij veel vragen oproept. Hoe verhoudt de natuur zich tot de moraal? Handel je door wat de natuur je ingeeft, of uit eigen vrije wil? Volg je de passie of het verstand? ‘Een werk even mondain als Duits’, schreef Thomas Mann, ‘een wonderlijk ding van geslaagdheid en reinheid van compositie, van rijkdom aan betrekkingen, verbinding, geslotenheid.’
Ook in Uwe Timms roman De macht van begeerte (in het Duits verschenen als Vogelweide) gaat het om emotionele en fysieke aantrekkingskracht, om liefde en affaires. Goethe schreef: ‘De affiniteiten worden pas interessant als ze scheidingen teweegbrengen.’ Timm schrijft: ‘Het is de honger en de dorst van het lichaam naar het lichaam. Niet naar zomaar een lichaam, maar naar dat ene.’ En wat bij Goethe de chemie is, is bij Timm de ornithologie.
Christian Eschenbach, de hoofdpersoon van Timms roman, heeft alles verloren: zijn vrouw, zijn minnares, zijn IT-bedrijf en zijn geliefde Saab. Op het Waddeneiland Nigehörn heeft hij zich teruggetrokken als vogelwacht. Er is een hut op het eiland waarin Christian thee zet, terugblikt op de vrouwen in zijn leven en het afval verzamelt dat hij langs de vloedlijn opraapt. Maar hij doet meer, en daar begint in deze wat gekunstelde roman het uitgebreide spel van verwijzingen.
Eschenbach bestudeert de bijbelse figuur Jonas en werkt aan de uitkomsten van een enquête over het thema ‘begeerte’. De Duitse titel is een verwijzing naar Walther von der Vogelweide, de middeleeuwse Duitse minnezanger. De naam Eschenbach herinnert aan Wolfram von Eschenbach, een andere Duitse bard die de hoofse liefde bezong. Wagners Tannhäuser, Don DeLillo’s Falling Man, Gustave Flauberts Madame Bovary: Timm verwijst vaak en veelvuldig. Het verhaal zelf, over een man die na enkele andere affaires verliefd wordt op Anna, de vrouw van zijn beste vriend, moeder van twee kinderen, lerares Latijn, is tamelijk eenvoudig. Het heeft die verwijzingen eigenlijk niet nodig.
De Duitse critici waren dan ook verdeeld. Voor de een was Vogelweide een geslaagde eigentijdse roman over verhoudingen, vol ironie over het Duitse gegoede burgerdom, met zijn liefde voor beeldende kunst en Haus am See. Kritiek was er op de gekunstelde, aan Goethe herinnerende figurenconstellatie en de (vermeende) gedachte achter de roman. Timm zou zijn hoofdpersonages ondergeschikt maken aan een idee dat beter zou passen bij de burgerlijke roman uit de negentiende eeuw. ‘Alsof vandaag de dag nog de huwelijksmoraal van de romans van Tolstoj, Flaubert of Fontane zou gelden’, schamperde Sigrid Löffler, een van Duitslands toonaangevende critici.
In De macht van begeerte laat Timm, net als in zijn ook buiten Duitsland goed ontvangen romans Die Entdeckung der Currywurst (De ontdekking van de curryworst) en Am Beispiel meines Bruders (Mijn broer bijvoorbeeld), zien dat hij een goed verteller is die scherp bij zijn personages naar binnen kan kijken. Het is knap hoe Timm de eenzaamheid van Eschenbach op het eiland beschrijft zonder in sentimentaliteit te vervallen. Ook de natuur op het eiland heeft hij goed gevangen. Stilte, windvlagen, vogels. De beschrijvingen doen denken aan het verblijf van Jan Wolkers op Rottumerplaat.
Toch blijft zijn laatste roman achter bij de twee genoemde voorgangers. Daarin verbindt Timm het private met het publieke. In De macht van begeerte blijft het bij de affaires van personages. De verbindingen met onze tijd – bijvoorbeeld de analyse van het fenomeen datingsites – komen wat gezocht over, al was het maar omdat Christian en Anna elkaar helemaal niet via een datingsite hebben leren kennen.
Het is begrijpelijk dat Gerrit Bussink er in zijn overigens prima vertaling voor heeft gekozen de titel Vogelweide te vervangen. De Nederlandse lezer heeft de naam van de Duitse minnezanger niet onmiddellijk paraat. Dat De macht van begeerte ietwat modieus klinkt, het zij zo. De roman is op zijn best als Timm Christian en Anna zelf aan het woord laat: ‘We mogen elkaar niet meer zien, zei ze. En dat moment bracht hen weer bij elkaar. Haar woorden: ik denk aan je. Dat is een rustig geluk. Maar ik wil je niet zien. Ik ben getrouwd. Ik ben gelukkig getrouwd. Ik mis niets. Echt niets. Jawel, zei hij, mij. En ze zei: Ja, jou.’
Timm tast de twijfel van zijn personages af, zonder een antwoord te suggereren.
Uwe Timm - De macht van begeerte. Podium, 309 blz., € 22,50. Vertaald door Gerrit Bussink
Beeld: Ook de natuur op het eiland heeft hij goed gevangen. Stilte, windvlagen, vogels (Elliot Erwitt/Magnum Photos/HH).