Bliss en haar bewoners leert u kennen dankzij een fraai project van Human: drie avonden documentaires van vier Russische filmers, die voorafgaand kort geportretteerd worden. Bliss van Vitali Manski is uitzonderlijk omdat het de enige documentaire is waarin personages aan het woord komen. Niet geïnterviewd maar met elkaar of zichzelf in gesprek. Het doet beseffen dat die grote negentiende- en twintigste-eeuwse schrijvers die het ‘Russische volk’ sprekend opvoerden geen literaire leugen debiteerden: de wijsheid, humor, poëtische formuleringen - ze komen uit de mond van laaggeschoolde bejaarden. Net als het verbluffend mengsel van geloof, folklore, historische kennis en mythologie.
Nog een parallel met de literatuur dringt zich op: het paradoxale effect van censuur. Zoals het verbod levende wezens af te beelden Arabische kunstenaars tot meesters van de abstractie maakte, zo dwongen witte en rode tsaren schrijvers en filmers tot een ‘taal’ vol geheime metaforen voor een publiek dat deze beelden beter ‘las’ dan de censoren. En wellicht is een bijkomend effect van censuur een sterkere dichterlijkheid.
Voor het werk van de Armeense filmers Arthur Pelechian en Slava Amirchanian kan ik althans geen ander woord dan ‘poëtisch’ bedenken. Pelechians Jaargetijden is een aaneenschakeling van verbluffende en verbluffend gemonteerde beelden over het leven van herders in de bergen - ode aan een letterlijke strijd om het bestaan. Drie keer is er een titelkaart in beeld: ‘ik ben moe’; ‘denk je dat het ergens anders beter is?’; ‘dit is jouw land’. Voor een Sovjet-film is dat verdomde weinig. Zoals ook de thematiek op papier verantwoord is maar in filmvorm maar weinig behoudt van het gewenste socialistisch realisme.
Opvallend trouwens hoeveel van deze documentaires, ook die van na de ‘Wende’, zich ver van de grote steden afspelen. En hoezeer weemoed en verlangen overheersen. Soms lijkt Solzjenitsyns geest niet ver. Audrius Stonys uit Litouwen verklaart de stilte in zijn werk en dat van veel anderen uit het echec van de taal: die is onder de communisten uitgeput geraakt en besmet. Manski gaat vitaal met die erfenis om. Hij analyseert Sovjet-jeugdfilms met schoolkinderen en spreekt lachend dubbelzinnige waardering voor de Sovjet-documentaire uit: als die niet de waarheid toont, dan toch ‘de waarheid van de leugen waarin iedereen leefde’.
Zijn Bliss raakt me het meest. Ook omdat het, ondanks de uitzichtloosheid in dat stervende gehucht, een ode aan de liefde is. De oude Praskovja verzorgt haar hoogbejaarde zuster Masja, lam, doof en kleiner dan een dwerg. Het valt haar zwaar: ‘O Heer, verlos ons zondaren van de kwellingen die ons bezoeken.’ Maar liefdevol kamt ze Masja’s dunne witte haar: ‘Als de Verlosser naar je toe komt zal je hem reuze bevallen. Vraag je Hem om gezondheid of om de dood? Vraag maar om gezondheid. Laat de dood naar de hel lopen. Die heeft genoeg genomen en ons heeft hij niet nodig. Dan blijven we nog wat jaartjes bij elkaar.’ Het is niet veel, gemeten aan het beloofde arbeidersparadijs. Het is ongelooflijk veel in hun en onze kleine levens.

  • De Russische ziel. Voor de westerling verklaard door Russische musici in het Nederlands concertleven (onder wie Gergyev) aan de hand van Russische muziek. Herhaling van vijf van acht documentaires door Myrthe van Dijk. VARA, De boventoon, donderdags 16.00 uur, Radio 4.
  • Fawlty Towers. Jawel, de achtenzestigste herhaling. Elke keer leuker. BBC1, vrijdags 20.55.