‘Mijn favoriete film is 300’, schrijft de Russische Pavel Doerov in 2018 op Instagram onder een foto van zijn ontblote bovenlijf. De oprichter van twee sociale netwerken, VKontakte en Telegram, staat erom bekend dat hij graag zijn gespierde torso laat zien. ‘Het verhaal van hoe driehonderd Spartanen vechten voor de vrijheid van hun landgenoten zal mensen over duizenden jaren nog inspireren.’
Na de Russische inval in Oekraïne schrijft Doerov, die op Instagram 788.000 volgers heeft: ‘Binnen de afgelopen twee dagen heeft Rusland meer dan vijftien miljoen IP-adressen geblokkeerd als poging Telegram te verbieden op het Russische grondgebied. Desalniettemin bleef Telegram beschikbaar voor de meerderheid van de Russische bevolking. We zullen doorgaan met het verdedigen van de privacy en de vrijheid van meningsuiting van onze landgenoten.’ Erboven een still uit de historische film Braveheart, met de quote: ‘Ze kunnen onze IP-adressen afnemen, maar nooit onze vrijheid.’
Het mag duidelijk zijn: Telegram, het sociale netwerk dat erom bekendstaat geen gegevens te delen of te verzamelen, vecht heldhaftig voor de vrijheid van zijn gebruikers. Voor zijn fans is Pavel Doerov een held, te vergelijken met Spartaanse soldaten en middeleeuwse krijgers. In 2011 eiste de politie van Sint-Petersburg de verwijdering van de VKontakte-pagina’s van oppositiepolitici. Als enige reactie plaatste Doerov een plaatje op zijn eigen VKontakte-pagina, van een hond in hoodie met een uitgestoken tong.
Doerovs idee van absolute vrijheid en bescherming van privacy grijpt terug op vroege internet-idealen. In 1985 publiceerde de Amerikaanse wiskundige en computerwetenschapper Eric Hughes het Cypherpunk-manifest, een aanklacht tegen het gebrek aan privacy op het internet. Cypherpunks communiceerden eind jaren tachtig via een versleutelde maillijst, een voorloper van chatdiensten als Telegram. In het manifest schrijft Hughes, die in 2012 nog keynote-spreker was op CryptoParty in Amsterdam, dat het aan cypherpunks is om code te schrijven. Wie online privacy wil, moet die zelf inbouwen. ‘Het maakt ons niet zoveel uit als u de software die we schrijven niet goedkeurt. We weten dat software niet kan worden vernietigd en dat een wijdverbreid systeem niet kan worden afgesloten.’
Pavel Doerov wordt ook wel de Russische Mark Zuckerberg genoemd, omdat hij net als de Facebook-oprichter op zeer jonge leeftijd een succesvol sociaal medium oprichtte dat de maatschappij in grote mate ontwricht, vanuit een libertair anti-overheidssentiment. Telegram is niet alleen anti-overheid maar in tegenstelling tot Facebook ook antikapitalistisch. Gebruikersgegevens worden niet ingezet voor advertentiedoeleinden en ook niet aan derde partijen verkocht. Sinds juni kun je met Telegram Premium een betaald abonnement afsluiten. ‘Voor ons is Telegram een idee’, zei oprichter Doerov ooit. ‘Het idee dat iedereen op de planeet het recht heeft om vrij te zijn.’
Op 27-jarige leeftijd had hij door het oprichten van het Russische alternatief voor Facebook VKontakte al honderden miljoenen op de bank staan. Het was 2013, Telegram zou bijna worden opgericht en zijn collega’s en hij waren in opperbeste stemming. Voor de lol besloten ze vanuit het raam van het hoofdkantoor in Sint-Petersburg papieren vliegtuigjes te gooien gemaakt van biljetten van vijfduizend roebel, in die tijd omgerekend ongeveer 120 euro. Terwijl de mensen elkaar op straat vertrapten voor het geld zou hij volgens een ooggetuige de vechtpartijen lachend hebben gefilmd. ‘Meer van zulke acties zullen volgen’, beloofde hij.
De Russische Zuckerberg woont momenteel in de Verenigde Arabische Emiraten. Nadat het Kremlin in 2014 zijn VKontakte overnam, verliet hij het land naar eigen zeggen voorgoed. Vlak daarvoor maakte hij 250.000 dollar over naar de suikerindustrie op Saint Kitts en Nevis, een transactie in ruil voor de nationaliteit van de eilandengroep in het Caribisch gebied. Ondertussen hield hij het groeiende Telegram draaiende, terwijl zijn medewerkers verspreid over de wereld servers opzetten. Die servers verplaatsen zich net zo regelmatig als hun eigenaar. Ze hebben in Amsterdam gestaan, Dubai, Miami en Singapore.
Hoewel Telegram met meer dan zevenhonderd miljoen actieve gebruikers een van de grootste sociale netwerken ter wereld is, werken er slechts enkele honderden mensen. Het medium beweert open source te zijn, de code zou beschikbaar moeten zijn voor iedereen, maar Telegram is zo ondoorzichtig dat dat niet te verifiëren valt. De gegevens van de gebruikers zijn in handen van alleen Doerov. Voormalige werknemers noemen het bedrijf in een interview met Wired een sekte, met een cultuur van wantrouwen en sterke loyaliteit aan de opperbaas. In een onderzoek naar de politieke achtergrond van Telegram beschrijft University of Southern California het libertarisme van de oprichter: ‘Doerov erkent geen hogere autoriteit dan hijzelf: hij houdt zich niet aan de wetten van natiestaten of internationale mensenrechtennormen.’
Telegram leent zich uitstekend voor het organiseren van grote groepen, waarvoor het in bijvoorbeeld Hongkong, Rusland, Belarus en Iran door politieke oppositie wordt gebruikt. Je bent er volledig anoniem, er is zelfs geen mobiele app nodig om het te gebruiken. Momenteel is Telegram in Rusland een van de weinige sociale media die nog niet zijn verboden, en het land telt na India de meeste gebruikers. Op het medium behouden kritische Russische journalisten en oppositie hun publiek en kunnen internationale nieuwskanalen door Russen worden gevolgd. ‘De uitbreiding van het internet maakt het in het hedendaagse Rusland, in tegenstelling tot in het sovjet-tijdperk, onmogelijk om kritische, pro-westerse standpunten volledig te isoleren en uit te bannen’, schrijft onderzoeker Maria Repnikova in een artikel voor The Atlantic.
‘Deze keer moeten we de joodse plaag goed opruimen. Dan is de meest evil vijand aller tijden verslagen voor de komende 1000 jaar’; ‘Wie nog een keer blm of iets in die richting durft te zeggen, gun ik zelf een kogel in z’n kop’; ‘Alle joden en moslims per direct executeren.’
Het is gezellig in Rellen1, een Telegram-kanaal met meer dan tienduizend leden, ondanks de uitgesproken antisemitische, racistische en islamofobe toon. Leden maken grappen met elkaar die ze op andere platforms niet mogen maken en dat zorgt voor grote populariteit. Extremisme is op Telegram geen probleem van de ‘fringes’, de randen van het debat, blijkt uit onderzoek van De Groene in samenwerking met de Utrecht Data School. We brachten het openbare Nederlandstalige Telegram-landschap in kaart. Door steeds verwijzingen naar nieuwe groepen te volgen navigeerden we door dat landschap, tot we geen nieuwe groepen meer konden vinden. In totaal analyseerden we dertig miljoen berichten in ruim vierduizend groepen. Daarin vonden we onder meer 14.307 doodsbedreigingen of opruiende berichten.
In het netwerk van alle Telegram-activiteit vormen complotgroepen het centrum. De kern van dat centrum wordt gevormd door Klokkenluiders Voor Vrijheid. In de chatgroep die daaraan gerelateerd is vonden we de meeste oproepen tot geweld. Rond november 2021 piekte de hoeveelheid opruiende berichten in complotgroepen. Toen werd D66-Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma in de Tweede Kamer bedreigd met tribunalen.
Klokkenluiders Voor Vrijheid is het allergrootste openbare Nederlandse Telegram-kanaal, met meer dan 91.000 leden. Het sentiment is breed anti-elite en anti-overheid. Vaak zijn er uitschieters naar complottheorieën zoals over The Great Reset en de herkomst van het coronavirus. De invloed van het kanaal is groot: 14,1 procent van alle Nederlandstalige berichten die gedeeld worden in andere groepen is afkomstig van Klokkenluiders. De invloed reikt ook buiten Telegram: op YouTube, Facebook, Twitter en TikTok worden de video’s met het Klokkenluiders-logo breed gedeeld, waar ze geregeld miljoenen keren worden bekeken. Zo wordt wat op Telegram rondgaat ook toegankelijk voor het mainstream publieke debat.
Op Telegram kun je chatten zoals bij WhatsApp, zowel één op één als via groepschats, die tot tweehonderdduizend leden kunnen hebben. Daarnaast zijn er zogeheten broadcastkanalen: groepen waarin alleen de beheerder iets kan zeggen. Soms mogen andere groepsleden daarop reageren, soms ook niet. In ‘Klokkenchat’ mag iedereen berichten plaatsen. Er worden complottheorieën gedeeld over het herprogrammeren van mensen, antivaxxers ontmoeten er protestboeren (‘vertrouw Caroline van der Plas niet, die is gevaccineerd’), en er worden antisemitische plaatjes gedeeld, zoals van Jozef Stalin met een davidster op zijn borst.
Een ander substantieel deel van het Nederlandse Telegram-landschap bestaat uit handelsgroepen. Geen Marktplaats met tweedehands platen en prullaria, maar handel in drugs, QR-codes en semi-automatische wapens. In een kleiner cluster zien we kanalen waarin wordt gepraat over cryptovaluta, met gesprekken over ‘dips en pumps’, jargon voor de interpretatie van de koerslijnen. Complot- en handelsgroepen nemen samen bijna het hele landschap in beslag.
Na het einde van de coronamaatregelen leek Klokkenluiders langzaam uit te doven. Voor het eerst sinds de oprichting vlakte de groei in ledenaantallen af. Tot de boerenprotesten in juni 2022. Sindsdien zijn er weer meer dan tienduizend gebruikers bij gekomen. En waar gebruikers in andere coronagerelateerde groepen – zoals artsencollectief en coronacheckappnederland – afdruipen, groeien groepen met berichten van protestboeren explosief.
Telegram neemt een bijzondere positie in het sociale medialandschap in. Ideologisch, omdat de filosofie van de oprichter – compromisloze vrijheid voor iedereen – kan worden teruggeleid naar de dromen van vroege internetadepten en door geen enkel sociaal medium zo absoluut wordt doorgevoerd. Technisch, omdat het de functies van verschillende andere sociale media combineert zonder er sturende aanbevelingsalgoritmes of reclame op los te laten. Juridisch, want waar vrijheid van overheidstoezicht voor gebruikers onder autoritaire regimes het verschil kan betekenen tussen leven en dood wordt diezelfde vrijheid in Nederland gebruikt voor drugshandel, het ongevraagd delen van naaktfoto’s en het versturen van doodsbedreigingen.
Wat op Telegram gebeurt valt tussen de mainstream en de randen van het debat in. Aan de ene kant is het niet zo gereguleerd als grote sociale media als Facebook en YouTube. Als je dingen wil zeggen die op zulke platforms niet mogen, kun je bij Telegram terecht. Anderzijds heerst er niet de exclusieve en cynische toon die je bij Gab of Parler wel hoort, waar alt-right de dienst uitmaakt. Die media hebben bovendien een overwegend Amerikaans publiek, terwijl Telegram wereldwijd populair is en in ieder land een andere functie heeft.
De combinatie van publieke kanalen en privé-chats, allemaal onder een sluier van anonimiteit, maakt het geschikt om openbaar mensen op te roepen en intern geheime plannen te smeden. Het gevolg is dat Telegram ook uitermate geschikt is voor het organiseren van extreem-rechtse acties.
Een deel van de boerenprotesten wordt gecoördineerd in verschillende landelijke en regionale groepen. Eerder dit jaar berichtte de NRC dat geluiden over het ‘Nederlands vrijheidskonvooi’, een protest tegen de coronamaatregelen, eind januari al te horen waren in een speciaal opgerichte groep op Telegram, Offical Convoy Nederlands Nieuws. Die centrale groep, gecombineerd met regionale afdelingen, leidde uiteindelijk tot het truckersprotest in Den Haag van februari.
Mensen die vrezen dat de staat op ze loert reageren op dezelfde manier, of het nou is in een dictatoriaal land waar je dat als dissident mag verwachten, of in de hyperbolische beleving van een Nederlander die denkt ‘je mag ook niks meer zeggen in dit land’. Je wil anoniem blijven, jezelf beschermen en in alle vrijheid je uitspraken of inhoud kunnen delen. Een app als Telegram geeft op z’n minst de illusie van bescherming.
‘Klokkenluiders maakt zich haast los van de concrete complottheorie’, reageert Jelle van Buuren. In een grote vergaderzaal met een lange ovale tafel kijkt hij geïnteresseerd naar de grafieken en tabellen, waarop de uitkomsten van het data-onderzoek staan afgebeeld. Aan de Universiteit Leiden onderzoekt hij inlichtingen en de rol van complotdenken in de samenleving. In 2011 begon hij bij jihadisme, inmiddels onderzoekt hij ook rechts-extremisme, vrouwenhaat en boeren.
‘Als het kanaal populair blijft, kan dat zijn omdat het zich steeds aanpast’, denkt Van Buuren. ‘Iets als “Coronaprikiswaanzin” zou veel eerder een stille dood kunnen sterven. Het zal wel blijven voortbestaan, maar mensen verhuizen dan naar andere kanalen waarin meer hippe en maatschappelijk relevante onderwerpen worden besproken. Klokkenluiders is zo’n heerlijke term, je kunt er alles in proppen.’
Telegram kent weliswaar geen aanbevelingsalgoritme zoals op Facebook en TikTok, waar gebruikers in fuiken terechtkomen van haat en complot, maar er is wel een ander ongezond mechanisme gaande, signaleert Van Buuren, dat zorgt voor fear of missing out. Telegram zit zo in elkaar dat je vanuit openbare groepen via linkjes bij verborgen groepen kunt komen. Er is geen tijdlijn, dus je moet door andere gebruikers naar groepen worden doorverwezen. Soms wordt de originele groep verwijderd. Het werkt escalerend. Vanuit relatief milde anti-establishmentgroepen als ‘samen in het verzet’ word je doorgeleid naar ‘nationaalsociaalsocialismenl’, en vanuit de ‘frequency of love chat’ kom je bij de holocaust ontkennende berichten van ‘ww2 truth’-groepen.
Op haar verjaardag kwam het eerste berichtje, eind juni. Daarna bleef het binnenstromen, ze werd gebeld door anonieme nummers, benaderd op Snapchat, op Instagram en Facebook. Al haar gegevens – inclusief een foto van haar paspoort – werden gedeeld, in hetzelfde bericht met haar foto’s in lingerie. ‘Koelie kechie. Vandaag jarig! Feliciteer haar broeders en stuur je lul als cadeau’, staat erbij. Daar blijft het niet bij, het bericht zit vol met grof taalgebruik en beledigingen.
‘Ik was verdrietig en overstuur’, vertelt Jeanette. ‘In het begin vond ik het moeilijk over straat te gaan. Ik had het gevoel dat ik werd bekeken. Alsof alle mannen in Amsterdam-Zuidoost in de groep zitten en mij herkennen. Ik schaamde me ook, in mijn cultuur is dit not done. Straks zou mijn familie het op Facebook tegenkomen.’ Door de foto’s die zijn gedeeld weet ze wie de dader is, een man met wie ze vier jaar lang een lastige relatie heeft gehad. ‘Het begon ongeveer een jaar na ons laatste contact, het voelt als een late wraakactie. Blijkbaar gebeurt dit als mannen afgewezen worden’, zegt Jeanette verontwaardigd. ‘Ik ben wel naar de politie geweest. Daar werd ik serieus genomen, maar ik kan niks bewijzen. Ze hebben wel geadviseerd om een melding te doen bij Telegram. Maar ik heb hier geen zin in, ik weet niet wat Telegram eraan kan doen.’
Elke Telegram-groep heeft beheerders, admins, die berichten kunnen verwijderen. Dat zijn geen medewerkers van Telegram, maar leden van de groep. Zij kunnen optreden wanneer gebruikers signaleren dat een bericht niet aan de eigen regels van de groep voldoet. In sommige expose-groepen is dat bijvoorbeeld wanneer een minderjarig meisje op de foto staat. Aanvankelijk wil geen van hen inhoudelijk reageren op vragen van De Groene over of ze dat ook doen. Allemaal verwijzen ze gecoördineerd door naar één gebruiker, die zijn gebruikersnaam heeft gebaseerd op de naam van de terroristische organisatie Islamitische Staat: Isis. Ze noemen hem ‘vader’, en zeggen dat hij het hoofd is van ztc, Zebi Telegram Control (Zebi betekent ‘eikel’ in straattaal).
Een van hen lijkt bang, ztc zou ‘heel veel macht’ hebben: ‘Meer dan mensen denken. Qua Telegram en ook qua in het echte leven, het is best een schuwe alliantie als ik eerlijk mag zijn.’ We worden uit de expose-groep verbannen, dan krijgen we bericht van Isis: ‘Wat moet je? Ik hoor dat je me admins bericht.’
Isis zegt de beheerder te zijn van honderden verborgen groepen, waaronder groepen voor wapenhandel en expose-groepen, waarin zonder toestemming honderden naaktfoto’s per dag worden gedeeld. Hij heeft meerdere profielfoto’s: filmstills uit The Godfather en de Britse serie Peaky Blinders, beelden van roofovervallen, gang signs en blote borsten met daarop het nummer 187, een verwijzing naar het artikel uit het Californische wetboek van strafrecht dat gaat over moord. ztc is volgens Isis ‘een alliantie waar meer dan 100+ Nederlandse groepen op aangesloten zijn met bots etc. Van Expose-groepen tot handelgroepen enzovoort.’ Hij zegt dat ztc zelfs contact heeft met werknemers van Telegram, zodat de groepen niet permanent uit de lucht worden gehaald. Het klinkt als onzin. Zeker is wel dat hij de beheerder is van meerdere groepen en andere admins coördineert.
‘A dark web in your pocket’, noemde het weekblad Der Spiegel Telegram. Het dark web is een onderdeel van het internet dat niet rechtstreeks te vinden is op zoekmachines, waar je alleen kunt komen via een gespecialiseerde internetbrowser. Het is een belangrijke plek voor activisten en dissidenten, maar er wordt ook veel gehandeld in illegale diensten en goederen: kinderporno, wapens, drugs. De openbare Telegram-groepen die De Groene in kaart kan brengen, leiden soms naar verborgen groepen. Wat daar te zien is, trekt het landschap uit zijn verband. Onder de oppervlakte zijn dat er veel meer. Ze zijn bovendien groter. Meerdere verborgen expose-groepen overtreffen het aantal leden van de grootste openbare complotgroep Klokkenluiders.
In expose-groepen gaat het ongeveer zo. Terwijl de tienduizenden leden in één chat zo nu en dan halfslachtig op elkaar reageren, wordt een naaktfoto gedeeld van een meisje dat er minderjarig uitziet. Eronder staan haar naam en achternaam, haar woonplaats, haar telefoonnummer en haar gebruikersnaam op Snapchat en Instagram. Dan de reden waarom ze een hoer is, zoals dat ze haar eigen naaktfoto’s deelt, dat ze ‘snel pijpt’ of: ‘Chickie mishandeld kleine kinderen. En rand jongens van 2,4,6 jaar aan.’ En dan de opdracht: spam haar allemaal.
De foto wordt kort gekeurd, het meisje bevalt niet: ‘Wollah alleen lelijk deims worden hier gepost man whats dat.’ Een ander merkt op dat het meisje minderjarig is en rapporteert de deler. ’K ken haar. Is 16.’ De foto blijft staan. Daarmee is de kous meestal af. Per minuut komen er soms wel vijftig berichten bij, wat niet gek is in een groep met meer dan negentigduizend leden. Naaktfoto’s en de korte vleeskeuring volgen elkaar snel op. Gebruikers vragen elkaar wie er nog een hoertje kent in Rotterdam, zoeken hulp bij het heractiveren van een geblokkeerd Snapchat-account en delen foto’s van willekeurige aantrekkelijke vrouwen op straat: ‘Kent iemand haar?’
De chats gaan nooit liggen, vrijwel non-stop komt er nieuwe content bij. Waar de kanalen overlappen met complotgroepen komen doodsbedreigingen voor, antisemitisme en homohaat. De hypocrisie is tastbaar. Zelf zijn de gebruikers anoniem, maar ze eisen namen en rugnummers van hun slachtoffers. Terwijl de chats overlopen van de foto’s van minderjarige meisjes jagen de deelnemers op veronderstelde pedofielen om hun gebruikersgegevens te openbaren (‘hij is de titel “man” onwaardig’). Naaktfoto’s van aantrekkelijke vrouwen worden dankbaar ontvangen, maar de vrouwen die zich in privé-context fotografeerden zijn hoeren, zeker de vrouwen met een moslimachtergrond. De meest karakteristieke woorden in deze groepen: ‘kanker’, ‘hoer’, ‘slet’ en ‘moeder’.
Het gaat niet alleen om foto’s. Als in een van de groepen een politieke discussie uitbreekt over China, Rusland, Oekraïne, 9/11, economische elite en documentaires, probeert iemand ertussen te komen: ‘Welke dame actief.’ Het gesprek gaat gewoon door: ‘Jij gelooft ook zeker dat 9/11 door Bin Laden is georganiseerd?’
In de groepen gaat het er creatief aan toe. Zo wordt een speech van Goebbels over een dancebeat gelegd en stelt DJ Adolf hardstyle samen. Op muziek worden compilaties gemonteerd waarin Donald Trump steeds de woorden ‘happy hanukkah’ herhaalt. In een groep op het snijvlak van handel en expose wordt zonder context vernederende nederhop gedeeld: ‘Zoveel kechs en ze geven mij stress. Zij doet bekend, maar wollah zij zijn niet bekend. De een die heeft scheve tanden, de ander ook. En scheve oog, mevrouw Diamond.’
Telegram modereert die gesprekken niet. Isis en zijn admins willen weinig loslaten over welke content zij wel en niet toestaan in hun chatgroepen. Admins zijn er volgens Isis in de eerste plaats ‘om als beheerders van Telegram groepen buitenstaanders uit de groepen te weren. Zoals politie, undercovers, aivd en journalisten, want die zorgen vaak voor problemen.’ Ze verwijderen soms ook foto’s van minderjarige meiden, toch? Isis: ‘Dat zijn de rotte appels die ertussen zitten, omdat het een open groep is komen er allerlei soorten mensen. Maar zulke content wordt geweerd uit elke groep van de ztc.’
Aangifte doen heeft geen zin, zegt Ezra. Ze heeft al twee jaar last van de berichtjes, het begon toen ze zestien was: gephotoshopte naaktfoto’s met haar Snapchat-account deden de ronde op Telegram: gewone selfies van haar sociale media en die van haar familie, gecombineerd met gezichtloze pornofragmenten om het te laten lijken alsof zij dat was. Ze weet niet wie de dader is, maar die neemt er wel de tijd voor om haar kapot te maken, zegt ze. ‘Tegenwoordig hebben die jongens zoveel manieren om het echt te laten lijken.’
Na twee jaar worden die foto’s nog steeds opnieuw gedeeld, nog altijd met al haar contactgegevens erbij. Inmiddels vindt ze het niet eens erg meer, zegt ze. Haar familie weet dat het gebeurd is en kijkt er ook niet meer naar om. ‘Maar buiten en op school kijken mensen wel anders naar je. Ze hebben snel een vooroordeel over je, omdat er natuurlijk dingen over je worden gezegd op een groot platform waar veel Nederlandse jongeren in zitten.’ Ze kent andere meiden die hetzelfde is overkomen. Van hen hoorde ze dat aangifte doen niets uithaalt, zeker als je de dader niet kent. ‘Sommige mensen wachten al meer dan twee maanden, maar de politie doet er niets mee.’
Een ‘whack-a-mole-probleem’, noemt informatiejurist Joris van Hoboken het reguleren van Telegram. Veel berichten die erop geplaatst worden zijn strafbaar, maar gebruikers zijn vaak anoniem en Telegram zelf werkt niet goed mee aan het opsporen van daders of het afsluiten van groepen. En zelfs al heb je er na uitgebreid onderzoek eentje te pakken, dan steken drie anderen weer de kop op. De capaciteit is er bij de politie simpelweg niet. En omdat Telegram geen Nederlandse vertegenwoordiger heeft, is er geen goed aanspreekpunt. Verwijderverzoeken zijn aan dovemansoren gericht.
Waar moet je heen met een groep waarin duizenden doodsbedreigingen staan of dagelijks naaktfoto’s van minderjarige meisjes worden gedeeld? ‘Er is op zich wel wetgeving waarmee de Nederlandse justitie Telegram kan verplichten een groep offline te halen’, zegt Van Hoboken, ‘maar de uitvoering bij een dienst als Telegram is complex, mede omdat het een dienst is die landsgrenzen overschrijdt.’ Er is wel groeiende aandacht voor het probleem, en er is ook nieuwe wetgeving op komst uit de Europese unie, de Digital Services Act, die een verschil zou kunnen gaan maken. Als Telegram de verplichtingen uit die nieuwe wetgeving niet gaat naleven kan het hoge boetes opgelegd krijgen en zelfs verboden worden in de EU.
Omdat Telegram meerdere diensten aanbiedt, zowel privé-chats als openbare kanalen, is het juridisch lastig te monitoren, zegt Van Hoboken: ‘Enerzijds is het vergelijkbaar met bijvoorbeeld sms, het is privé-communicatie waarop niet gemodereerd wordt. Maar Telegram is bekend om grote publieke kanalen.’ Er zijn tot nu toe slechts een paar voorbeelden van vorderingen in Nederland om kanalen te verwijderen. In het najaar van 2021 werden in opdracht van het Openbaar Ministerie bijvoorbeeld de kanalen Bataafse Republiek en Bataafs Nieuws gesloten, waarop opruiende berichten waren geplaatst. Maar in die gevallen werden eerst de eigenaren van de kanalen opgespoord en vervolgens verplicht de kanalen zelf te verwijderen.
Het OM moet nu vaak op zoek naar andere bevoegdheden. De politie kan in de fysieke wereld bijvoorbeeld een gedragsverplichting opleggen, vertelt Van Hoboken. In het geval van stalking kan de politie iemand verplichten weg te gaan. ‘Die zijn er niet voor de online omgeving. De wetten die er in de fysieke wereld zijn, worden opgerekt.’ Dat vindt hij een probleem, omdat het ervoor zorgt dat het OM zijn eigen regels niet kan volgen. ‘Als je als overheid niet heel scherp de regels naleeft, maak je je kwetsbaar. Voor je het weet is het deel van een nieuw complot, voor je het weet werkt het averechts.’
Wereldwijd worden sociale media sinds een paar jaar aangesproken op hun publieke verantwoordelijkheid, zowel in het beschermen van gebruikersgegevens als het modereren van schokkende of illegale content. Sociale-mediaplatforms nemen zelf een beetje verantwoordelijkheid, door hier en daar berichten te verwijderen of aan te merken, en soms accounts te blokkeren. De Europese Unie bereidt wettenpakketten voor die ervoor moeten zorgen dat grote tech-bedrijven als Meta, Google en Apple beter luisteren naar overheden wanneer die willen dat illegale content van de platforms wordt gehaald. Ook Telegram moet daaraan voldoen. Binnen Europees grondgebied moet een aanspreekbare Telegram-vertegenwoordiger komen, het netwerk moet transparant worden over wat er gebeurt en er moet een kanaal zijn waarin gebruikers elkaar kunnen rapporteren.
Een nationale versie van die wetten is al actief in Duitsland, waar de overheid in 2021 zestig Telegram-kanalen liet verwijderen. De minister van Binnenlandse Zaken dreigt bovendien Telegram helemaal offline te halen als het de Duitse wet blijft schenden, zei ze begin dit jaar tegen Die Zeit. Ze wil met Europese lidstaten in gesprek over verdere regulering. De regering van Brazilië besloot in maart dit jaar Telegram te verbieden omdat het niet reageerde op verwijderverzoeken; inmiddels is het medium weer online.
De tegenreactie is voorspelbaar: er wordt volop geëxperimenteerd met apps en software die een oorspronkelijk, ongemodereerd internet moeten beschermen, waarop alles mag worden gezegd en gedaan, waarop gebruikers ook alle privacy hebben. Telegram is daar een voorbeeld van, net als cryptovaluta en Web3: een geëncrypteerd en geïndividualiseerd internet waar censuur en regulering geen vat op hebben. Niemand is het erover eens wie het recht zou moeten hebben grenzen op te leggen aan wat er op het wereldwijde internet gebeurt.
‘Net als veel andere tech-pioniers lijkt Doerov hopeloos ongeschoold over politieke filosofie, sociale theorie en de fijnere punten van beleidsvorming, en zijn inspanningen om zichzelf buiten alle verantwoordelijkheid te stellen zouden aanleiding moeten zijn tot zorg’, schrijft usc-onderzoeker Nathalie Marechal in haar studie naar de ideologie van Telegram genaamd From Russia with Crypto. Nu de roep om moderatie toeneemt, komt des te meer aan het licht hoe pijnlijk simpel Doerovs heldhaftige ideeën over vrijheid zijn. In Nederland faciliteert die vrijheid vooral illegale handel en een anti-overheidssentiment.
In juni 2022 komen enkele honderden academici samen voor de jaarlijkse internationale Terrorism and Social Media Conference. Het academisch jaar is voorbij en de campus van Swansea University ligt er somber bij. Het regent onophoudelijk en er staat een harde kustwind, waardoor het voelt als een herfstdag. Opmerkelijk is dat niet alleen wetenschappers zich hebben aangemeld, maar ook beleidsmedewerkers van veiligheidsdiensten en vertegenwoordigers van sociale-mediagiganten als Meta, YouTube en TikTok. De bedrijven zetten hun beste beentje voor. Ze hebben vragen over het herkennen van aanstootgevende informatie en hoe je het best kunt modereren.
De vertegenwoordigers krijgen het zwaar te verduren, want de onderzoekers signaleren alarmerende bevindingen op verschillende platforms. Op zowel TikTok als Telegram worden bijvoorbeeld extremisten bejubeld die aanslagen hebben gepleegd. In Telegram-kanalen en TikTok-filmpjes worden ze verheerlijkt als ‘martelaren’. De aanwezige mediagiganten houden zich ongemakkelijk staande in een kritisch spervuur van vragen. Er is een presentatie over hoe IS op Telegram propaganda laat circuleren in de vorm van online stickers. Onderzoekers klagen dat ze aan de lopende band van Telegram worden verbannen voor het verzamelen van primaire bronnen met extremistische inhoud, terwijl dat voor hun werk noodzakelijk is. Is daar niets aan te doen? Bij Telegram blijft het stil. Er is niemand aanwezig om verantwoording af te leggen.
Lees hier de onderzoeksverantwoording
De echte namen van Jeanette en Ezra zijn bij de redactie bekend, evenals de volledige gebruikersnaam van Isis. Een uitgebreide verantwoording van het onderzoek is te vinden op groene.nl