Eén vrouw, drie mannen; twee bij de overheid (waterstaat, luchtmacht), twee bij het bedrijfsleven (bank, kerncentrale); één winnaar, in de zin dat betrokkene weer werkt bij de organisatie waarover hij de klok luidde; drie verliezers die ‘afscheid moesten nemen’ van hun werkgever.
Viermaal een zeer hoge prijs betaald, beroepsmatig en privé, materieel en psychisch, voor wat ze als morele plicht zagen. ‘Pap, ik wil later klokkenluider worden.’ ‘Kind, ik breek je de benen.’
Het is verschrikkelijk dat de conclusie van Frans Bromets Stank voor dank lijkt te zijn dat je held en heilige moet zijn om misstanden aan de kaak te stellen. En dat de slotsom van een van hen (‘als ik het had geweten was ik er nooit aan begonnen’) je niet alleen als begrijpelijk voorkomt, maar zelfs als verstandige richtlijn: ‘bij twijfel de andere kant op kijken’. Wat huiveringwekkend is.
Toch is dat niet de bedoeling van Bromet, die zelf een dwarse zelfstandige is, ongeschikt voor hiërarchische structuren en gehoorzaamheid, en die organisaties waar hij beroepsmatig en/of als burger mee te maken krijgt, zo nodig overtuigd en overtuigend op de korrel neemt. Met deze film doet hij dat natuurlijk ook: waterstaat, leger, SNS Bank en ecn (beheerder en exploitant van de kernreactoren in Petten) zijn de boosdoeners. Ze krijgen geen weerwoord, wat geen gemis lijkt als je aan de term ‘persvoorlichter’ denkt. Schandalig zijn de praktijken van die instituties en de manier waarop ze omgaan met degenen die misstanden aankaarten. Het varieert van negeren tot isoleren tot verdacht maken tot bedreigen, en resulteert uiteindelijk meestal in ontslag van de ‘nestbevuiler’, al dan niet via de rechter.
Natuurlijk, querulanten bestaan. En akelige Pietjes Precies, komma- en regelneukers, typetjes van Kees van Kooten, gewapend met schaar, lijmpot en bergen ordners, uitgekotst niet alleen door chefjes maar ook door collega’s. Maar als een deel van de collega’s de klokkenluider negeert uit angst voor represailles, een ander deel uit gemakzucht of, erger, uit instemming met ongeoorloofde praktijken of zelfs uit voordelen daaraan ontleend, dan is het ongepast als zij of wij ‘querulant’ gebruiken.
Wat heeft dit klokkenluidersverzet tegen ongerechtigheid opgeleverd? In de zaak van Hetty van de Laar, SNS Vastgoed, dat haar chef recent tot anderhalf jaar is veroordeeld vanwege grootschalige fraude (zijn chef, die haar alarm negeerde, zit nog op zijn plek). Zij zelf is chronisch slapeloos, haar relatie stuk, huis te koop, werkend aan het boek Word nooit klokkenluider. Wim van der Haak, waterstaat, slachtoffer van eigen calvinisme, probeert zelfstandige te worden. Paul Schaap, ontslagen, heeft als schrale troost dat de onveiligheid van Petten nu alom bekend is. Victor van Wulfen heeft na vierenhalf jaar thuis zijn baan als vlieger terug. De veiligheid, waar het hem om te doen was, is verbeterd. Maar degenen die hem probeerden kapot te maken (onder wie een legerarts die zijn medische gegevens vervalste) zijn gepromoveerd. En: ‘Door mijn zaak is de meldingsbereidheid tot nul procent gedaald.’ Want niemand wil betalen wat hij betaalde. Kortom: voor Kafka is geen totalitair systeem nodig.
Frans Bromet, Stank voor dank, KRO-NCRV, maandag 17 oktober, 21.00 uur, NPO 2