Niets is waar en alles is mogelijk is de titel van een intrigerend boek van de Britse tv-producent Peter Pomerantsev over hoe Poetin vanuit het Kremlin een informatieoorlog voert.
Olaf Koens, tot voor kort Rusland-correspondent voor de Volkskrant en RTL Nieuws, varieert op dat thema. ‘In Rusland is alles waar en klopt niets’ is het uitgangspunt van Oorlog en kermis. Met dat boek neemt Koens na bijna tien jaar afscheid van Rusland om aan de slag te gaan als correspondent in het Midden-Oosten. In dat decennium heeft hij Rusland zien transformeren van ‘jonge democratie tot revanchistische grootmacht’.
De Kremlin-watcher van weleer die met bontmuts op het hoofd op televisie verslag deed van de Russische politiek (met de uienkoepels van de Pokrov-kathedraal op het Rode Plein als achtergrond) heeft definitief plaatsgemaakt voor types als Koens: verslaggevers die laten zien dat Rusland een onuitputtelijke bron van krankzinnige taferelen en bizarre ontmoetingen is. Het is alsof de grauwheid van de sovjettijd gecompenseerd wordt met een Rusland in superlatieven. Apparatsjiks en Koude-Oorlogspolitiek hebben plaatsgemaakt voor Pussy Riot en burgeroorlog in Oekraïne, waar Koens gedetailleerd verslag van doet.
Het levert in ieder geval boeken op waar de energie vanaf spat. In Oorlog en kermis raast Koens door de uithoeken van Rusland, dwars door de brave chronologische ordening heen. Dan weer is het 2012, dan weer 2010, dan weer 2014. Zijn voormalige Sovjet-Unie is die van de Krim, waar anonieme soldaten het schiereiland bij Rusland inlijven. Die van het dorpje Lorino in het verre noordoosten waar rochelende zuiplappen op walvisvaart gaan. Die van het Donetsbekken waar door Rusland gesteunde separatisten de dienst uitmaken. De rafelranden van het Russische rijk, dáár gebeurt het voor Koens (zijn vorige boek ging over de Kaukasus). Moskou speelt een ondergeschikte rol, Poetin is hooguit een achtergrondfiguur.
Hard hitting is het verslag van de nacht van 17 op 18 juli 2014, die Koens doorbracht in een tentje op het veld waar die dag vlucht MH17 was neergestort. Koens arriveerde in het holst van de nacht op de rampplek, na een reis met de nachttrein uit Moskou en een taxirit dwars door rebellengebied. Terwijl het licht werd, zag Koens de ravage. Dode lichamen en persoonlijke bezittingen. Lonely Planets, kinderknuffels, flessen drank uit de duty free shop van Schiphol. Het was de indringende verslaggeving van deze ramp die Koens eerder de eretitel ‘Journalist van het jaar 2015’ opleverde.
Verschillende passages in Oorlog en kermis beginnen als een klassieke avonturenstrip. Koens in zijn appartement in Moskou, soms nog diep in slaap. De telefoon gaat of er komt een Facebook-bericht binnen. De ene keer is het de redactie uit Nederland, de andere keer een vriend. Heb je het al gehoord? Dreunende katers zijn gauw vergeten, een tas met warme kleren, iPad en een klassieker uit de Russische literatuurgeschiedenis is vlug gepakt. Een vlucht of treinreis verder wacht het avontuur. Het heeft een hoog Kuifje-gehalte maar hé: zo zag Koens’ verslaggeversbestaan er waarschijnlijk ook uit. Op de achterflap van het boek poseert de auteur voor een grote reproductie van een Hergé-tekening (uit Kuifje in Amerika, niet Kuifje in het land van de Sovjets).
In de drang alles mee te maken, lijkt de verdiepende ontmoeting er soms bij in te schieten. In Oorlog en kermis komen tientallen Russen (en Oekraïners) voor. Ze trappen met negentien man tegelijk de deuren van Koens’ hotelkamer in. Ze pikken hem langs de weg op in hun auto als Koens aangeschoten en verkleumd rondloopt. Ze foeteren hem uit als hij te dichtbij komt. Er gebeurt altijd wat, maar tussen de fast paced beschrijvingen van de strijd op het Maidanplein in Kiev, de dampende homobar in Sotsji of de giftige dampen in industriestad Nikkel hoop je af toe op een verdiepend portret van de vele figuranten die Oorlog en kermis bevolken. Ze schelden, ze overpeinzen en ze steggelen als Russen. Maar wie ze zijn en wat ze drijft, daar kom je vaak niet achter.
Lees Oorlog en kermis niet voor een grote theorie over het politieke binnenwerk van Rusland. Koens moet het hebben van de scherpe observaties en het wapenfeit overal bij te zijn geweest. Oorlog en kermis is een snelle opeenvolging van scènes, die de lezer duizelend achterlaat. Ik gok dat de auteur en uitgever hopen dat ik nu schrijf: net als Koens na een lsd-trip met een Russische schone in nachtelijk Moskou, waarmee het boek eindigt. Vooruit dan. Net als Koens na een lsd-trip met een Russische schone in nachtelijk Moskou, waarmee het boek eindigt.
Beeld: Graffiti in Simferopol, de Krim. Foto Alexander Aksakov / Getty Images.